تبریز از دیرباز همواره شاهد زمین لزره های ویرانگر بوده که در هربار رخداد، کل شهر را در خود بلعیده است. عده ای از کارشناسان زمین شناسی می گویند دوره بازگشت زلزله های تاریخی فرا رسیده که این موضوع با وقوع زلزله مهیب ترکیه و پس از آن ورزقان ارسباران، بیم فعالیت مجدد گسل تبریز را به یک کابوس بدل کرده است.
آما آنچه برای ما همیشه بوده فکر زلزله برای همسایه است، بطوریکه برای شهادت کافی است به ساخت و سازهای چندساله اخیر این شهر توجه کنیم که بیشتر آنها بر روی گسل تبریز است. این درحالیست که کارشناسان امکان نجات از خطر زلزله در این مناطق را غیر ممکن می دانند.
زلزله های سه سال گذشته تبریز نشان می دهدکه گسل های این شهر وارد مرحله فعالیت جدیدی شده وبه اعتقاد کارشناسان زمین شناسى گرچه گسل تبریز مربوط به دوران اول زمین شناسى بوده و سابقه آن به میلیون ها سال قبل باز مى گردد اما متأسفانه حالت “میرایى” نیافته و حتى وارد فعالیت هاى جدیدى شده است. شواهد مطالعات زمین شناسى حاکى از آنست که گسل تبریز به عنوان یک پدیده خطرناک طبیعى فعالیت جدى یافته و حتى لایه هاى جوان زمین هاى مسیر خود را تحت تأثیر قرار داده است.
تبریز بر روی یک سامانه گسلی واقع شده که بخشی از این سامانه گسلی در امتداد لغز بزرگ در شمال باختری ایران و شرق ترکیه جای دارد که طبق پیش بینی کارشناسان زمین شناسی با زلزله ترکیه این سامانه فعال شده و امکان وقوع زلزله در ادامه این سامانه و تبریز محال به نظر نمی آید.
این سامانه از مرند (دامنه شمالی میشو داغی تا بستان آباد با راستای شمال باختری- جنوب خاوری) به طول حدود 200 کیلومتر امتداد دارد. گسلهای گیلاتو- سیه چشمه-خوی و گسل چالدران (در شمال شرق دریاچه وان ترکیه) شاخه هایی مرتبط با این سامانه امتداد لغز راستگرد بزرگ هستند و با اینکه هیچ زمین لرزه دستگاهی بزرگ طی 230 سال گذشته در تبریز به ثبت نرسیده است ولی نگاهی به زمین‌لرزه‌های تاریخی تبریز و آبادی های مجاور آن نشان می دهد که این گستره بارها رخدادهای ویرانگری را متحمل شده است.
گسل تبریز از شمال این شهر عبور کرده و شهرک هاى مختلفى را در معرض خطر قرار داده است . همچنین بخش اعظمى از حدود ۴۰۰ هزار حاشیه نشین شهرستان تبریز در قسمتى از کمربند شمالى شهر اسکان یافته اند که ساختمانهاى آنها به هیچ وجه درمقابل کوچکترین تکانها نیز مقاوم نیستند. برای مصون نگه داشتن جان شهروندان ضروری است هر چه سریعتر افراد از حاشیه شهر به نقاط قابل زندگی کردن انتقال یابند.
باید توجه داشت شتاب، پیشینه، مدت زمان زلزله و محتوای فرکانس زلزله در تخریب ساختمان ها حین وقوع زلزله موثر است از انجایی که مدت زمان زلزله اخیر آذربایجان حداکتر 15 ثانیه بود میزان تلفات کاهش یافت. شاید اگر زلزله در ساعاتی از خواب و با مدت زمان بیشتر از 15 ثانیه اتفاق می افتاد به احتمال قوی تبریز همانند زلزله های سال های اخیر با تخریب بیشتر مواجه می شد. شایان ذکر است طى سالیان گذشته حدود ۱۱ زمین لرزه مخرب شهر تبریز را در برگرفته که بارها این شهر را با خاک یکسان کرده است.
زمین لرزه اخیر ترکیه نگرانی کارشناسان زمین شناسی را بیش از پیش کرده و برج سازی بر روی خط مرگ که بر روی گسل ها قد علم کرده اند دور نمای غم انگیزی را به تصویر کشیده است. در همین زلزله اخیر آذربایجان شاهد بودیم که زلزله با مدت زمان کم چگونه شهر را با قفل ترافیکی حتی در مناطقی که بر مسیر گسل قرار نداشتند، مواجه کرد. حال شما تصور کنید که امکان پذیر نبودن نجات افراد ساکن بر مسیر گسل یک تصویر واقعی است.
در این ارتباط معاونت سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور وقوع احتمالی زلزله های منطقه ای را نگران کننده دانسته و تصریح می کند: تاریخ نشان داده که زلزله های منطقه شمال باختری ایران و شرق ترکیه به صورت خوشه ای عمل کرده و گسل ها یکدیگر را فعال می کنند و از این رو احتمال وقوع زلزله در آذربایجان شرقی و تبریز را نمی توان نفی کرد.
محمد فریدی معتقد است: گسل این منطقه، مهاجرت رفتاری را در این سیستم نشان داده که در یک بازه زمانی کوتاه چند ساله فعال شده و ویرانی به بار می آورند.
معاونت سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور با اشاره به زلزله های ویرانگر تبریز که در تاریخ خود به ثبت رسانده، یاد آور می شود: مطالعات حکایت از آن دارد که دوره بازگشت زلزله های 300 ساله منطقه با مقیاس هفت تا 7.5 ریشتر فرا رسیده و احتمال وقوع آن در قرن حاضر میلادی منتفی نیست.
معاون سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور با تشریح وضعیت کوههای تبریز می گوید: کوههای شمال تبریز همانند اغلب کوهزاد های فعال عهد حاضر به سبب آهنگ برپائی سریع، شیب های ناپایداری را در دامنه خود به وجود آورده و از دیر باز تاکنون باعث ایجاد زمین رانش ها و لغزش توده های سنگی شده است. محمد فریدی بیشتر زمین لغزش های بزرگ در کوههای عینالی را در ارتباط با زمین لرزه های بزرگ که در این ناحیه به وقوع پیوسته است، عنوان کرد.
وی تاکید کرد: بررسی عکسهای هوایی که 45 سال گذشته پیش از گسترش شهر به سوی شمال از تبریز گرفته شده اند آثار دو زمین رانش بزرگ کهن را پدیدار می کند که یکی از این دو زمین لغزش در شمال شهرک ارم فعلی دیده می شود که بزرگراه شمال تبریز و محل پل و زیرگذر ارم و بخش شمالی این شهرک را تهدید می کند. فریدی با بیان اینکه اثر زمین لغزش بزرگ دیگر در شمال شرق تبریز در محل احداث دانشگاه آزاد وشرق بزرگراه دیده می شود، بیان می کند: زمین رانش های جدید تر که بیشتر حاصل احداث ترانشه بزرگراه و به عبارتی حاصل دستکاری انسان در طبیعت است، ایجاد شده اند.
معاون سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور، شهرسازی بر روی گسل را مرگبار و غیر عقلانی می داند و اعتقاد دارد: در چند سال اخیر نکات ایمنی شهرسازی در تبریز رعایت نمی شود و اشتباهات و بی قانونی در شهرک باغمیشه در آنا خاتون و شهرک صیاد شیرازی در حال تکرار شدن است.
محمد فریدی با اشاره به شهرک هایی که بر روی گسل ساخته شده، تاکید کرد: هیچ سازه ای در مقابل گسیختگی گسل در هنگام زلزله مقاومت نداشته و این درحالیست که در تبریز نه تنها بر روی گسل اقدام به شهرک سازی شده بلکه علی رغم اخطار های داده شده و ارائه مشاوره به شرکت گاز در این مناطق لوله کشی فشار قوی گاز صورت گرفته است.
او اعتقاد دارد: در گذشته خانه ها دور از گسل بوده و تنها به دلیل سستی بناهایشان تخریب می شدند و در مقابل زمین لرزه های شدید مقاومت نداشتند اما در عصر حاضر برج سازی ها بر روی گسل بوده که مقاوم سازی بر روی گسل بی معنا بوده و هیچ چیز در مقابل گسیختگی تاب تحمل ندارد.
معاون سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور با صراحت می گوید: خانه سازی در شمال تبریز بدعتی است که از سوی مسئولان استانی گذاشته شده و پیش از این در این مناطق به دلیل واقع شدن در گسل از خانه سازی پرهیز می شد. علی رغم تاکیدات و نظارت های مداوم کارشناسان امر، مهندسان در مناطق گسل اقدام به ساخت و ساز کرده و عمل خود را با عنوان تجاری سازی توجیه می کنند و اجازه حضور ناظران را بر فعالیت های خود نمی دهند.
فریدی وضعیت تبریز و مناطق پر خطر آن را در زمان وقوع زلزله نگران کننده می داند و می گوید: شهرک کوهستانی رشدیه و باغمیشه بر روی گسل بوده که به دلیل واقع شدن بر روی کوه در صورت وقوع زلزله امکان نجات و حتی امداد رسانی و تردد ماشین غیر ممکن به نظر می آید.
وی مناطق حاشیه نشین تبریز، شهرک ارم، یوسف آباد و بیدل لو که متشکل از خانه های زنبوری است را نیز مناطق پر خطر عنوان کرد که بر روی گسل واقع شده و امکان امداد رسانی به آنها در زمان وقوع حادثه دشوار خواهد بود.
زلزله های سه سال گذشته تبریز نشان داد که گسل های این شهر وارد مرحله فعالیت جدیدی شده و با فعال شدن این سامانه با زلزله مهیب ترکیه انتظار وقوع آن در تبریز دور از ذهن نبوده حال آنکه با مشاهده وقوع زلزله های مهیب در ژاپن، ترکیه و بسیاری از کشورهای همسایه و موفقیت آنها در در محافظت از شهرهای خود ما همچنان زلزله را از خودمان نمی دانیم و فقط فکر میکنیم، زلزله برای ژاپنی هاست. راستی باید از خودمان بپرسیم چرا با زلزله 4/7 ریشتری ژاپن خون از دماغ کسی نمی آید؟ ولی با زلزله 4/5 ریشتری خراسان 8نفر از عزیزان خود را ازدست می دهیم. آیا می توانیم اصلا تصور کنیم که بایم زلزله 7ریشتری با زمان بالا چه تعداد از همشهریان خود را ازدست خواهیم داد و چه فاجعه اسف باری روی خواهد داد؟
