حجت محمدی ترکمانی – دانشجوی دکتری برنامه ریزی شهری
موجودیتی به نام شهر که در گذار تاریخی و به عنوان عالی ترین نمود تمدن انسانی شناخته می شود، در دل خود مجموعه ای از زیر سیستم ها و عوامل را نهفته دارد که در راستای ادامه حیات شهر به ایفای نقش می پردازند. زیرسیستم هایی که گاه خود به مثابه سیستمی هستند برای سطوح پایین تر و عضوی هستند برای سطوح بالاتر، که در نهایت به شهر ساختار و کلیت می بخشند. در خوانشی متمایز از ساختار شهر، می توان آن را در دو بخش فیزیکی و غیرفیزیکی جای داد. که ساختار فیزیکی به ساختار غیرفیزیکی یا مفهومی عینیت می بخشد. به بیان دیگر، آنچه که به عنوان فعالیت در شهرها جریان دارد بر یک ساختار غیرفیزیکی استوار است که بدون وجود این ساختار امکان ظهور و بروز آن وجود ندارد. برای مثال متعالی ترین فعالیت اقتصادی و رفتار اجتماعی در یک بیابان امکان ظهور ندارد. پس شهر به معنای رفتار اقتصادی و اجتماعی با ویژگی های متمایز از شیوه های سکونت دیگر بر پایه هایی استوار است. که این همان زیرساخت های شهری است.
با توجه به آنچه گفته شد، شهر بدون برخورداری از زیرساخت ها، قادر به ادامه فعالیت و حیات نیست. اما این زیرساخت ها همواره در تهدید به سر می برند. تهدیداتی اعم از طبیعی و انسانی.
در محیط شهری آنچه که به عنوان زیرساخت های شهری شناخته می شود، مربوط به خدمات عمومی نظیر تاسیسات آب و برق و گاز و مخابرات و نیز کاربری های حیاتی اعم از اورژانس، بیمارستان ها، خدمات آتش نشانی، جایگاه های سوخت و … می باشد. می توان اضافه کرد که مهم ترین زیرساخت شهری برای تحقق خدمات مذکور، شبکه راه های ارتباطی شهر است، که در صورت آسیب دیدگی بسیاری از زیرساخت های شهری دچار نقصان و سلب کارایی می شوند.
اما چه چیزی زیرساخت های شهری را آسیب پذیری می سازد؟
در پاسخ به سوال فوق، می بایست به عواملی پرداخت که فعالیت عادی این زیرساخت ها را به خطر می اندازد. این عوامل تحت عنوان مخاطرات نام می گیرند. این مخاطرات اعم از طبیعی و انسانی است.
– طبیعی نظیر؛ زلزله، سیل، طوفان، رانش زمین، سونامی و … .
– انسانی نظیر جنگ، آتش سوزی با منشا انسانی، پخش مواد سمی و … .
علاوه بر مخاطرات به عنوان مهم ترین عامل آسیب پذیری زیرساخت ها، سیستم برنامه ریزی و مدیریت زیرساخت ها را نیز می توان عاملی مهم در آسیب پذیری دانست. تعدد بخش های تصمیم گیرنده در مورد زیرساخت ها و نگاه بخشی به آن در مقابل رویکرد مدیریت یکپارچه از دیگر عوامل آسیب پذیر نمودن زیرساخت های شهری است که در این گفتار مجال پرداختن به آن نیست و به مخاطرات و تاثیر آن اکتفا می شود.
در برنامه ریزی شهری برای تقلیل آسیب پذیری شهرها به طور عام و آسیب پذیری زیرساخت ها به طور خاص از اصولی به نام پدافند غیرعامل یاد می شود. در نظر عموم پدافند غیرعامل یادآور جنگ و گریز و پناه می باشد اما واقعیت این است که آمادگی قبل از وقوع هر بحران – طبیعی و انسانی- و تعبیه ملزومات آن از اصول غیرقابل انکار زندگی شهری است.
از مهم ترین ابزارهای پدافند غیرعامل یا طراحی براساس اصول پدافندی در شهرها: استانداردهای مربوط به دسترسی ها (شبکه معابر)، تراکم ساختمانی، همجواری کاربری ها، ظرفیت و دامنه کاربری های حیاتی، حرایم مربوط به کاربری های خطرزا، حرایم مسیل ها و گسل ها و … می باشد. در زیر به تحلیل چند مورد پرداخته می شود؛
کشور ایران به دلیل قرارگیری در کمربند کوه زایی آلپ-هیمالیا از مستعدترین مناطق برای وقوع زلزله بوده است. که در طول تاریخ شاهد نمونه های آن بوده ایم. شهر تبریز با موقعیت چهارراهی و نقش تجاری-بازرگانی یکی از پویاترین شهرها در طول تاریخ بوده است. اما بنابر موقعیت زمین شناختی و وجود گسلی فعال در شمال آن، چندین بار تخریبی نسبتا کامل را تجربه کرده است.
اگرچه تکنولوژی های جدید ساخت و استفاده از مصالح مقاوم، خطر آسیب پذیری را تا حدی کاسته است. اما تکیه صرف بر این عوامل بدون درنظرگیری عوامل مدیریتی و برنامه ریزی راه به جایی نخواهد برد. آنچه که در سال های اخیر در شهر تبریز شاهد آن بوده ایم، توسعه شهر و ساخت وساز در زمین های منطبق بر گسل تبریز بوده است. شهرک باغمیشه، شهرک مرزداران و شهر جدید شهریار نمونه ای از این ساخت وسازهاست که بدون رعایت حریم گسل در راستای کاستن از خطرات احتمالی آن، به زیر توسعه رفته است.
تراکم ساختمانی رابطه ای مستقیم با تولید ترافیک در شبکه معابر دارد. بدین معنا که در تخصیص تراکم های مجاز در طرح های توسعه شهری باید این اصل ساده ولی اساسی رعایت شود. متاسفانه آنچه که در شهر تبریز شاهد آنیم، فروش تراکم برای کسب درآمد از سوی شهرداری است که در آن مالک با استفاده از پرداخت جریمه تراکمی بیش از مقدار مجاز، اقدام به ساخت وساز می کند. که البته در شرایط عادی شاید مشکلی به چشم نخورد اما در مواقع وقوع بحران، شبکه ظرفیت ترافیک تولیدی این تراکم را نخواهد داشت و نتیجه آن انسداد شبکه معابر و سلب هرگونه رفت وآمد و حتی ارائه خدمات حیاتی به آسیب دیدگان خواهد بود. مصداق آن را در سال اخیر در لرزه ای خفیف در شهر تبریز شاهد بودیم.
از دیگر موارد مرتبط با آسیب پذیری زیرساخت شهری در شهر تبریز می توان به ظرفیت اشاره کرد. این مورد بیشتر درمورد شبکه آبرسانی مصداق پیدا می کند. آنچه که در شهر تبریز شاهد آن هستیم دخل و تصرف در فشار آب از سوی کاربری های مختلف می باشد. به دلیل نیاز به فشار بالا جهت بهره مندی از آب در ساختمان های مرتفع اقدام به نصب دینام های استحصال فشار می شود. بدین ترتیب هر کسی توان بیشتری در به کارگیری سیستم های مکش با قدرت بیشتری داشته باشد از آب بیشتری بهره مند خواهد بود که در مقابل در گوشه ای از شهر شاهد محرومیت شهروندان از آب شرب می باشیم. در مورد آسیب پذیری زیرساخت آب رسانی شهر تبریز، فاصله شبکه انتقال را نیز می توان به عنوان تهدیدی در نظر گرفت که در طول مسیر تهدیدات متعددی بر آن متصور می باشد.
پس مخاطرات جزو جدایی ناپذیر جوامع انسانی است و آنچه که اهمیت دارد برنامه ریزی در راستای کاستن از اثرات سوء آن است. تصمیم گیری بر مبنای اصول برنامه ریزی و فارغ از نگاه سودجویانه و رانتی به شهر می تواند در کاستن از آسیب پذیری ها موثر باشد.
