چالش رانت جویی و توزیع رانت

حجت محمدی ترکمانی – دانشجوی دکتری برنامه ریزی شهری

رانت در لغت به معنای اجاره گرفتن از چیزی است. رانت به درآمدی اطلاق می شود که خارج از فعالیت های مولد اقتصادی به دست آمده باشد. این درآمدها اغلب از محل دسترسی به امتیازات ویژه که عموم مردم از دسترسی بدان محروم هستند، حاصل می شوند و چون در مدت زمان محدود ثروت زیادی را به همراه دارد، اغلب، افراد در پی دستیابی به آن برمی آیند. اما رانت خواران افراد معدودی هستند که با دسترسی به امتیازاتی که دیگران از آن محروم هستند، نظیر قدرت سیاسی، وابستگی به افراد بانفوذ، دسترسی به مجوزهای خاص و منابع اطلاعاتی در پی کسب ثروت از این طریق اقدام می کنند.
در اولین نگاه، رانت ناقض صریح عدالت در جنبه های گوناگون آن است. از دیگر آثار و پیامدهای رانت می توان به ایجاد فساد، تنش های سیاسی، تبعیض و فقر و امثالهم اشاره کرد. در جامعه ای که رانت و رانت خواری رواج داشته باشد، راه بر هرگونه نوآوری و کارآفرینی مسدود می شود و افراد غالبا قوه استعداد خود را در پی کسب رانت صرف می کنند.
به طور ویژه، در شهرها و در مسائل مرتبط با مدیریت شهری انواع مختلفی از رانت را شاهد هستیم. مجموعه مدیریت شهری در صورت داشتن عزمی راسخ جهت خدمت رسانی به عموم مردم، می بایست به مبارزه و مقابله با آن ها بپردازند تا درگیر چرخه رانت و رانت خواران نشوند. در زیر اشاره گذرا به چندی از آن ها می شود :
– اولین و مهم ترین رانت در مدیریت شهری را می توان رانت اطلاعاتی دانست؛ برای مثال طرح های توسعه شهری که آینده شهر را ترسیم می کند، اگربا هوشیاری مجموعه مدیریت شهری همراه نباشد، محملی مناسب برای بروز رانت و رانت جویی و رانت خواری است. اطلاع از تغییرات در تراکم های مجاز کاربری های مختلف، سرمایه گذاری های عمرانی، جهات توسعه شهر و زمین هایی که زیر ساخت وساز خواهند رفت، نمونه هایی از رانت های اطلاعاتی موجود در مسائل شهری است. سیستم برگزاری مناقصات و مزایده های مختلف نیز از دیگر دام های رانت اطلاعاتی هستند. اما بهترین ابزار برای مقابله با رانت اطلاعاتی، علاوه بر رعایت مراتب اطلاع رسانی، گردش شفاف اطلاعات می باشد.
–  رانت سیاسی : برخی از اندیشمندان معتقدند رانت سیاسی زمانی ظهور و بروز پیدا می کند که صاحبان پست های سیاسی و مدیریتی وارد فعالیت ها ی اقتصادی شوند. این ورود می تواند مستقیم یا با واسطه باشد. که طی آن مدیر یا مقام مسئول با سوءاستفاده از منصب خود به کسب درآمد می پردازد. این نوع از رانت نیز می تواند سلامت مدیریت شهری را تهدید نماید. در توجیه و تبیین این نوع رانت به نقش مردم و سیستم پاسخگویی مدیران و مسئولان در سیستم های سیاسی تاکید می شود. اگر پاسخگویی شفاف در مقابل مردم وجود داشته باشد، انتصاب ها بر اساس شایستگی ها خواهد بود و شایسته سالاری حاکم می شود. اگر نه، که سیستم جایگاه خویشاوند سالاری و باندبازی عده ای معدود می شود و راه بر هرگونه ابتکار و حضور نخبگان بسته می شود.
–  رانت آموزشی : توسعه دوره های آموزشی با کیفیتی نازل و صرفا با هدف اعطای مدرک و نه سواد و دانش نمونه ای مهم از رانت آموزشی است. وجود مراکز آموزشی ذیل مدیریت شهری و با هدف ارتقای مدرک کارکنان در راستای بهره مندی بیشتر از حقوق و مزایا، گاها بروز این نوع رانت را تحقق می بخشد و طی آن ورود هر گونه نیروی متخصص به داخل مجموعه مدیریت شهری متوقف می شود و نتیجه این امر سلب پویایی سازمان خواهد بود.
در سطوح تصمیم گیری کلان نظام اسلامی، تصمیمات مهمی مبنی بر برخورد و مقابله با فساد و تبعیض-که یکی از نتایج رانت و رانت خواری می باشد- اتخاذ شده است اما در اجرا، آن گونه که انتظار می رود بدان پرداخته نشده است. نمونه آن پیام 8 ماده ای مقام معظم رهبری مبنی بر مبارزه با مفاسد اقتصادی می باشد که در سال 1380 صادر شده است.
در داخل مجموعه مدیریت شهری، شورای اسلامی بنا بر رسالت قانونی خود وظیفه نظارت بر بخش های اجرایی سازمان را برعهده دارد و لازم است با اتکاء به آرای مردم، نظارتی همه جانبه علی الخصوص بر درگاه های رانت و رانت جویی داشته باشد تا مدیریت شهری و ذیل آن شهرداری به عنوان بازوی اجرایی آن، که یک نهاد عمومی (نه خصوصی و نه دولتی) است، بیش از پیش در چرخه رانت و رانت خواری درگیر نشود.