دکتر علی محمد خورشیددوست: استاد محیط زیست دانشگاه تبریز
جاوید محرمی : دانشجوی کارشناسی ارشد آب و هواشناسی شهری، دانشگاه تبریز
مهدیه شادفر : کارشناس ارشد جغرافیای طبیعی
در کشور ایران با محاسبه 800گرم زباله سرانه، هر روزه بالغ بر 50000تُن مواد زاید جامد تولید می‌شود که در مقایسه با سایر کشورهای جهان با 292کیلوگرم زباله هر نفر در سال در حد متعادلی قرار گرفته است، اما ازدیاد جمعیت و توسعه صنعت به گونه ای که در برنامه چهارم توسعه مطرح بوده، موجبات ازدیاد مواد زاید جامد و به تیع آن تغییرات فیزیکی ـ شیمیایی آنها را فراهم می‌نماید، به طوری که برنامه های جمع آوری و دفع زباله موجود جواب گوی نیازهای این بخش از کار نخواهد بود. وجود 70درصد مواد آلی قابل کمپوست و بیش از 40درصد رطوبت در زباله های خانگی از یک سو و تفاوت فاحش آب‌وهوا و شرایط زیست‌محیطی در مناطق مختلف کشور با سبک‌ها و فرهنگ‌های منحصر به خود از سوی دیگر، دلیلی بر عدم استفاده بی رویه از تکنولوژی‌های وابسته به خارج است. تجربه سال‌ها رکود در عمل آوردن کمپوست و پرداخت هزینه های گزاف جمع آوری و دفع زباله که تنها برای شهرهای مختلف کشور روزانه حدود 20بودجه شهرداری‌ها را تشکیل می‌دهد، نشان‌گر اهمیت این مسئله در برنامه های محیط زیست کشور می باشد.
مدیریت پسماندهای شهری همواره مورد توجه کشورها و مجامع بین المللی مختلف به ویژه کشورهای پیشرفته بوده که برخی از دلایل آن را می توان در پتانسیل ایجاد آلودگی های زیست محیطی شدید و غیرقابل جبران در آب (زیرزمینی و جاری،) هوا و خاک و جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه ای که در گرمایش جهانی تأثیر منفی قابل توجهی به بار می-آورند، دانست. همچنین چون از یک سو هزینه مدیریت پسماندها بالاست و از سوی دیگر بخشی از پسماندها قابل استفاده مجدد می‌باشد و با استفاده مجدد از آن ها در مصرف انرژی و مواد اولیه باارزش صرفه جویی می شود، مدیریت پسماند مورد توجه دولت ها قرار گرفته، مخصوصاً از هنگامی که مشخص شد بخشی از پسماندها قابل بازیافت است و با بازیافت آن ها، همزمان با صرفه جویی در مصرف انرژی و مواد اولیه باارزش، ارزش افزوده پسماند افزایش می یابد و صرفه جویی و نفع اقتصادی هم به دنبال خود دارد. از سوی دیگر، دولت ها پی بردند که انرژی تولیدی از پسماندها پاک تر از انرژی حاصل از منابع فسیلی است و با تولید انرژی از پسماندها، تمام یا بخش اعظمی از هزینه های مدیریت پسماند باز می گردد.
به طور کلی مدیریت و دفع پسماند یک مسئله عادی نبوده بلکه مدیریت یک مشکل زیست محیطی می باشد، زیرا دفع غیربهداشتی آن به طور محسوسی در آلودگی های محیط و گسترش بیماری ها واگیردار و … نقش اساسی دارد. توده های زشت مواد زائد، کانال های روباز پرشده از پسماندها و آبگذرهای مسدود شده به وسیله آن ها ، خیابان های کثیف و پوشیده از آشغال نشان دهنده آلودگی محیط در بسیاری از شهرها و شهرک ها در کشورهای در حال توسعه می باشد. ساکنان این شهرها در معرض بیماری های منتقله توسط عوامل بیماری زا و انگل های موجود در این مواد زائد، مزاحمت ها و مخاطرات ناشی از آن قرار دارند. زیان های اقتصادی ناشی از عدم کنترل پسماند در مناطق شهری نیز قابل توجه است. در شهرهای نسبتاً بزرگ روزانه مقادیر قابل توجهی پسماند خانگی تولید می شود که این میزان زباله علاوه بر هزینه های سرسام آور جمع آوری، حمل و دفع آن، حجم عظیمی از مشکلات زیست محیطی نگران کننده ای نظیر آلودگی آب، هوا، خاک، رشد و تکثیر حشرات، جوندگان و ناقلان بیماری ها را به دنبال داشته و از جنبه های بهداشتی زیبایی شناختی نیز علاوه بر ایجاد چهره زشت برای شهر، سلامتی میلیون ها انسان را به مخاطره می اندازد. از این رو برداشتن گام های مؤثر و اساسی در زمینه مدیریت پسماندها ضروری بوده و می بایستی در رأس برنامه های سازمان های مسئول و ذیربط استانداری و شهرداری ها قرار داشته باشد.
تجربه مدیریت زباله در دنیا
مدیریت زباله به معنی جمع آوری، انتقال، پردازش، بازیافت، نابودی یا دفن زباله های تولید شده از فعالیت های انسان با هدف کاهش تأثیر منفی آن بر سلامت انسان و حفظ زیبایی و طراوت محیط زندگی می باشد. در سال های اخیر بحث شیوه انجام مراحل پایانی مدیریت زباله یعنی نابودی، بازیافت یا استفاده از شیوه های دیگر با توجه به حرکت دنیا به سمت اشباع شدن از زباله بسیار جدی تر از گذشته پیگیری می شود. هرچند شیوه مدیریت زباله در کشورهای گوناگون با یکدیگر متفاوت است اما به طور کلی 6شیوه برخورد با زباله وجود دارد که به ترتیب از بهترین به بدترین عبارت از پیشگیری از تولید زباله، کاهش مقدار تولید زباله، استفاده از تولیداتی که به دفعات قابل استفاده باشند، بازیافت، مصرف زباله به عنوان منبع تولید انرژی با سوزاندن آن و دفن زباله هستند. باوجود رشد تکنولوژی و حساسیت بیشتر بر روی مسائل زیست- محیطی دو شیوه دفن و سوزاندن زباله هنوز مهمترین روش هایی هستند که انسان در برخورد با زباله از آنها استفاده می کند. این دو روش از جمله روش های متداول در کشور ما نیز می باشند. در اینجا به بررسی اجمالی این دو شیوه به همراه روش بازیافت زباله می پردازیم.
– دفن زباله
دفن زباله یکی از ابتدایی ترین شیوه های برخورد با پدیده زباله است که در حال حاضر نیز در بیشتر کشورهای جهان معمولترین روش برای حل مشکل زباله است.
معمولاً مکان های دفن زباله در مناطق غیرقابل سکونت، معادن قدیمی یا زمین های اجاره ای که مخصوص این کار ساخته می شوند، می باشد. یک مکان دفن زباله که به خوبی ساخته و اداره شود می-تواند شیوه ای بهداشتی و در عین حال ارزان برای حل مشکل زباله باشد. اما در صورتی که این کار با رعایت اصول همراه نباشد چنین مکانی برای محیط زیست بسیار خطرناک خواهد بود.
از خطرات محل دفن زباله که به خوبی ساخته یا اداره نمی شود می توان به جذب حشرات موذی اشاره کرد. معضل بزرگ دیگر چنین مکان هایی تولید شیرابه بسیار آلوده کننده ای است که از ورود آب و فشرده شدن زباله های دفن شده به وجود می-آید. این مایع آب های زیرزمینی و حتی سطح زمین را به شدت آلوده می کند.
دیگر معضل یک محل دفن زباله نامناسب، گاز زباله دفن شده است. این گاز که در بیشتر موارد گاز متان یا دی اکسید کربن است، بوی بسیار بدی تولید کرده و به پوشش گیاهی منطقه نیز صدمه وارد می کند. به علاوه این گاز به عنوان یکی از گازهای گلخانه ای به لایه ازون نیز آسیب می-رساند. یک محل دفن زباله مدرن با پوشش قرار دادن لایه خاص پلاستیکی یا حفاظ دیگری در زیرزمین مانع از تجمع حشرات موذی و تولید مایع آلوده کننده می شود. به علاوه در برخی از کشورهای توسعه یافته در کنار بعضی از محل های دفن زباله نیروگاه هایی ساخته شده که سوخت آنها همین گاز تولید شده از زباله است. سوزاندن این گاز و تولید انرژی برق از آن، سبزترین شیوه در برخورد با آن است. در حال حاضر پیدا کردن زمین مناسب برای دفن زباله بسیار مشکل شده، زیرا هیچ کس دوست ندارد در نزدیکی یک محل دفن زباله زندگی کند و مخالفت ها با احداث محل های دفن زباله مقامات مسئول در کشورها را با چالش جدی روبه رو کرده است. در این میان یک نکته جالب نیز وجود دارد؛ برخی از افراد آینده-نگر پیشنهاد داده اند که زباله ها طبق مواد اولیه به کار رفته در آنها به طور جداگانه دفن شوند، زیرا می توان در آینده از آنها به عنوان نوعی معدن مواد اولیه استفاده کرد؛ به بیان دیگر ما خود معادنی از مواد اولیه با دست خود بسازیم تا آیندگان از آن بهره ببرند.
– سوزاندن زباله
در این شیوه با حرارت دادن زباله، مایعات درون آن به گاز تبدیل می شود و در نتیجه خاکستر جامد که حجم بسیار کمتری دارد به جا می ماند. این شیوه نیز به خاطر تولید آلودگی مورد انتقاد قرار دارد، به علاوه خاکستر به جای مانده نیز خود نیاز به مکانی برای دفن دارد. در حال حاضر شیوه مدرنی از سوزاندن زباله در برخی کشورها مورد استفاده قرار می گیرد. در این شیوه زباله در کوره های مخصوصی سوزانده می شود تا با حرارت تولید شده و چرخش توربین های بخار انرژی برق تولید شود. این شیوه در کشورهایی چون ژاپن بسیار معمول است. البته سوئد در 20سال اخیر در زمینه تولید انرژی برق از زباله گوی سبقت را از سایر کشورها ربوده است. به علاوه دانمارک نیز در این زمینه روند رو به رشد خوبی را تجربه می کند.
محاسن این روش عبارتند از؛
– این روش موثرترین روش دفع زباله است که در مقایسه با سایر روش‌های دفع به زمین کمتری نیاز دارد. خاکستر باقیمانده به علت عاری بودن از مواد آلی و باکتری‌ها از نظر بهداشتی مخاطره آمیز نبوده و قابل دفن است؛
– آب و هوا و تغییرات جوی تقریباً تأثیر مهمی در این روش ندارد؛
– سوزاندن زباله در دستگاه های زباله سوز منافع جنبی نظیر استفاده از حرارت ایجاد شده برای گرم کردن بویلرها و در نتیجه تولید انرژی بهره دارد؛
معایب این روش نیز عبارتند از؛
– این روش در مقایسه با سایر روش‌ها به سرمایه گذاری و هزینه اولیه بیشتری نیاز دارد؛
– این روش ایجاد بو، دود و آلودگی هوا می‌نماید که عموماً مورد اعتراض مردم است؛
– به پرسنل کارآزموده و افراد مجرب برای بهره برداری و نگهداری از دستگاه های زباله سوز نیاز است؛
– هزینه نگهداری و تعمیرات در این روش بیش از سایر روش‌های دفع زباله است؛
– این روش برای دفع مواد زاید خطرناک نظیر مواد رادیواکتیو و مواد قابل انفجار روش مناسبی نیست.
خطرات ناشی از دفع زباله به طریق غیربهداشتی
در صورتی که دفع پسماندهای شهری به طریق بهداشتی صورت نگیرد، اثرات زیان باری بر محیط شهری می گذارد که در زیر به این موارد به صورت اجمالی پرداخته می شود؛
– مگس: مواد زاید صنعتی اعم از فرآورده های گیاهی، میوه ها، فضولات کشتارگاه ها و … چه در شهرها و چه در مراکز تولید و مصرف می‌تواند محل پرورش لارو (کرمینه) مگس قرار گیرد. در صورتی که روش دفع زباله به صورت تلنبار کردن در فضای آزاد باشد، کرمینه مگس در داخل زباله که از نظر حرارت، رطوبت و مواد غذایی مناسب ترین محیط به شمار می‌رود، رشد و نمو کرده و پس از رسیدن زمان بلوغ به منازل و اماکن مجاور پرواز می‌نماید. قدرت پرواز مگس تا حدود 20کیلومتر مشخص شده است.
– جوندگان: سالم سازی محیط به خصوص کنترل زباله ها چه در امر جمع آوری و چه در دفع بهداشتی آنها مفیدترین راه مبارزه با جوندگان می‌باشد و بدیهی است که یکی از خطرناک‌ترین مضرات عدم توجه به دفع زباله نشو و نما و انتشار موش در شهرها است که این گونه موجودات بالقوه ناقل بسیاری از بیماری‌های انسانی هستند.
– آلودگی های آب: گرمسیر بودن مناطق مختلف کشور و عدم وجود منابع آب کافی از یک سو و عدم کنترل آلودگی آب به وسیله تخلیه فاضلاب‌ها و زباله های شهری و صنعتی از سوی دیگر تأثیر زیان بخشی در اقتصاد و بهداشت جامعه ما دارد. همچنین تخلیه مواد زاید جامد و مایع (زباله و فاضلاب‌ها) در محیط به وسیله جاری شدن آب‌های سطحی اعم از جویبارها، رودخانه ها و دیگر آب‌های حاصل از بارندگی به نقاط مختلف موجب انتشار آلودگی می‌گردد و این در حالی است که متأسفانه در بعضی از شهرهای ما دفع بی رویه زباله اکثراً به وسیله تخلیه مواد به جویبارها صورت می‌گیرد.
– آلودگی خاک: زباله های شهری که خود ترکیبی از فضولات انسانی و حیوانی و بسیاری دیگر از مواد زائد صنعتی و کشاورزی است، متأسفانه در آخرین مرحله دفع به خاک و یا آب منتقل می‌شوند. کالاهای مصنوعی که از مواد پلاستیکی ساخته شده‌اند پس از استعمال به صورت مواد زائد تجزیه نشدنی در زباله انباشته و در خاک باقی می‌مانند، زیرا پلیمرهای مصنوعی (نایلون) برعکس پلیمرهای طبیعی موجود در پشم و پنبه به علت نبودن آنزیم ویژه، سال‌ها جهت تجزیه در طبیعت به صورت خام و بدون تغییر باقی می‌ماند. این مواد خود خللی در تبادل آب‌وهوا و دیگر عکس العمل های فیزیکی و شیمیایی خاک به وجود می‌آورند. مجاورت و یا احاطه شدن ریشه گیاهان به وسیله مواد پلاستیکی در خاک سبب نرسیدن آب و غذا به ریشه گیاه شده و در طی زمان در اطراف ریشه حرارت، رطوبت و خواص شیمیایی کاملا غیرمتعادلی به وجود می‌آورند که موجب ضعف رشد و یا خشکی گیاه می‌شوند. وجود انواع مختلف قوطی‌های کنسرو، لاستیک‌های مستعمل، لاشه های اتومبیل، فضولات بیمارستان‌ها و مواد شیمیایی کارخانه ها که هم‌اکنون در اغلب شهرها از جمله شهرمان تبریز، جزء لاینفک زباله های شهری هستند، به خارج از شهر در دامان طبیعت پراکنده و یا دفن می‌شوند.
– آلودگی هوا: در این زمینه گفته می‌شود احتراق مواد پلاستیکی که متأسفانه امروزه به میزان فراوانی در زباله ها وجود دارند، صرف نظر از تولید دیوکسینها گازهایی همچون گازکربنیک، انیدرید سولفوره، گازهای سمی کلره و … می‌نماید که فوق‌العاده خطرناک بوده و موجب آلودگی شدید هوا می‌گردند.
جهت مطالعه ی ادامه این مقاله ، لطفا به صفحات 55 الی 58 ماهنامه مراجعه نمایید.
