گفت‌وگوی اختصاصی با ولی کوزه‌گر کالجی
گفت‌وگوی اختصاصی ماهنامه‌ی کارایی با ولی کوزه‌گر کالجی، پژوهشگر گروه مطالعات اوراسیا در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام
ولی کوزه‌گر کالجی، پژوهشگر گروه مطالعات اوراسیا در مرکز تحقیقات استراتژیک (مجمع تشخیص مصلحت نظام) است که آثار تألیفی چون مجموعه امنیتی منطقه‌ای قفقاز جنوبی (انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی)، تحولات سیاسی جامعه ارمنستان (١٩٨٨ -٢٠١٣ میلادی) و جریان‌های سیاسی جامعه ارمنستان (مبانی فکری، دیدگاه‌ها و رویکردها ) از انتشارات آشیان، از مهم‌ترین فعالیت‌های پژوهشی وی به شمار می‌رود. کالجی همچنین در حال انجام آخرین اقدامات برای چاپ کتاب تازه‌ای با عنوان «ایران، روسیه و چین؛ تعامل و تقابل با سیاست خارجی آمریکا» است که طی ماه جاری از سوی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه منتشر خواهد شد.در مصاحبه ای که با این پژوهشگر جوان و پر تلاش کشورمان داشته ایم ایشان پذیرفتند که به سؤالات ماهنامه‌ی کارایی در ارتباط با مسئله الحاق ارمنستان به اتحادیه گمرکی اوراسیا پاسخ دهند.
به‌طورکلی می توان گفت به نظر ایشان خلأ اصلی که از نظر مطالعاتی و تحقیقاتی در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در داخل ایران وجود دارد، عدم توجه به سیر تحولات داخلی این کشورها به ویژه از زاویه جامعه شناسی سیاسی و اندیشه سیاسی و فکری می باشد که متأسفانه سوء تفاهم ها و برداشت های نادرست و کلیشه ای فراوانی را به بار آورده است. در این راستا بوده که آقای کالجی کتاب های ارمنستان را تألیف نموده اند و امیدوارند ضمن دیدار از تبریز و ارتباط با پژوهشگران و اساتید این شهر برای تألیف کتاب های جمهوری آذربایجان نیز از نظرات آن‌ها استفاده نمایند.
کارایی : روز ٢٩ مه ٢٠١۴ روسای جمهور روسیه، قزاقستان و بلاروس در آستانه، پایتخت قزاقستان قراردادی هزار صفحه‌ای را امضا کردند که مبنای تشکیل «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» شد. ارزیابی جنابعالی از فلسفه شکل گیری و توسعه این اتحادیه و همچنین وزن اقتصادی بین‌المللی آن چیست؟
کوزه‌گر کالجی : به‌طورکلی در فضای جغرافیایی آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی، شاهد شکل گیری دو نوع مکانیسم منطقه‌ای هستیم؛ از یک سو، «مکانیسم های منطقه‌ای یورو – آتلانتیک محور» نظیر اتحادیه اروپا در حوزه سیاسی و اقتصادی و پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در حوزه امنیتی – نظامی که با طراحی و اجرای برنامه های مختلفی مانند برنامه ابتکار عمل شرقی و مشارکت برای صلح و حمایت از مکانیسم های منطقه‌ای چون پیمان گوام و اتحادیه ترابوزان درصدد گسترش دامنه نفوذ جهان غرب در مناطق پیرامونی روسیه، ایجاد گسست در پیوندهای سنتی کشورهای منطقه با مسکو و فراهم ساختن زمینه عضویت (البته در درازمدت) کشورهای منطقه در ساختارهای یورو- آتلانتیک هستند.
در نقطه مقابل نیز، مکانیسم های منطقه‌ای «روس محور» وجود دارد که از ابتدای فروپاشی شوروی تاکنون به شکل های مختلف ظهور و بروز یافته است. تشکیل جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع با ماهیتی سیاسی در دسامبر ١٩٩١ میلادی، پیمان امنیت دسته جمعی با ماهیت امنیتی- نظامی در می ١٩٩٢ میلادی، سازمان همکاری شانگهای با ماهیتی امنیتی- نظامی در آوریل ١٩٩۶ میلادی، اتحادیه اقتصادی اوراسیایی با ماهیتی اقتصادی در اکتبر ٢٠٠٠ میلادی و سازمان همکاری آسیای مرکزی با ماهیتی اقتصادی در فوریه ٢٠٠٢ میلادی از مهم‌ترین «مکانیسم های منطقه‌ای روس محور» در سطح منطقه آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی طی دو دهه گذشته به شمار می رود. شکل گیری «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» در اکتبر سال ٢٠١۴ میلادی و آغاز به کار آن در ژانویه ٢٠١۵ میلادی را باید تازه ترین کوشش مسکو برای تقویت «مکانیسم های منطقه‌ای روس محور» در سطح مناطق پیرامونی فدراسیون روسیه دانست. روس‌ها مناطق پیرامونی روسیه را «خارج نزدیک» میخوانند و به شدت نگران واگرایی کشورهای واقع در این مناطق از مدار سیاست های کرملین هستند. خروج آذربایجان و گرجستان در سال ١٩٩٩ میلادی و ازبکستان در سال ٢٠١٢ میلادی از پیمان امنیت دسته جمعی، کناره گیری گرجستان از ادامه عضویت جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع پس از بحران اوت ٢٠٠٨ میلادی، تعطیلی پایگاه های نظامی روسیه در خاک گرجستان (به استثنای مناطق دو فاکتو آبخازیا و اوستیای جنوبی)، پایان بخشیدن به فعالیت ایستگاه راداری قبله (گاباله) در آذربایجان پس از نزدیک به دو دهه حضور کارشناسان روسی، بحران اوکراین و اعمال تحریم های اقتصادی جهان غرب علیه روسیه به موازات کاهش رشد اقتصادی روسیه (در نتیجه کاهش چشمگیر قیمت جهانی نفت) از جمله عوامل مهمی هستند که روسیه را به تشکیل مکانیسم جدید منطقه‌ای تحت عنوان «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» در سال ٢٠١۴ میلادی با عضویت معدود کشورهای وفادار به سیاستهای مسکو یعنی قزاقستان، بلاروس و ارمنستان سوق داده است؛ اما در مورد جایگاه «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» در اقتصاد بین‌المللی باید به این واقعیت اشاره نمود که این اتحادیه از وزن و جایگاه قابل توجه و تعیین کننده ای برخوردار نخواهد بود. دلیل اصلی آن نیز وجود ساختار طبقاتی، سلطه و محوریت فدراسیون روسیه و فاصله بسیار زیاد اقتصاد این کشور با سایر کشورهای عضو به ویژه اقتصاد های شکننده ای چون ارمنستان است. «اتحادیه اقتصادی اوراسیا»، جمعیتی معادل ۱۷۰ میلیون نفر را در برمیگیرد که ۸۴ درصد آن از روسیه است. از مجموع ۲ هزار میلیارد تولید ناخالص ملی این اتحادیه هم ۸۸ درصد متعلق به روسیه است. هر چند در چهارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کشورهای عضو، متعهد به آزادی روند انتقال سرمایه، گردش کالا، خدمات و نیروی انسانی شده اند، اما هماهنگی قوانین ملی کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا با مقررات این اتحادیه ١٠ سال به طول می انجامد؛ بنابراین، به دلیل محدودیتهای ساختاری و سلطه و محوریت روسیه، این اتحادیه اقتصادی نمی‌تواند همانند بلوک ها و مکانیسم های اقتصادی موفق نظیر « آ سه آن» و اتحادیه اروپا عمل کند و حداکثر جایگاه آن، حفظ جایگاه و محوریت سنتی روسیه در معادلات اقتصادی کشورهای وفادار به سیاستهای مسکو و کمک به عبور روسیه از چالش های کاهش قیمت نفت و تحریمهای اقتصادی جهان غرب است.
کارایی : کشور ارمنستان با وجود برخی تلاشهایش در راه الحاق به اتحادیه اروپا به سرعت زمینه های پیوستن به اتحادیه گمرکی را فراهم نمود و با تصویب مجلس این کشور از ابتدای سال ٢٠١۵ به اتجادیه گمرکی اوراسیا پیوست. شما دلیل سرعت عمل ارمنستان در الحاق به اتحادیه اوراسیا را چه می دانید؟
کوزه‌گر کالجی : سرعت عمل ارمنستان در الحاق به اتحادیه اوراسیا به‌طور مشخصی تحت فشار سنگین سیاسی و اقتصادی فدراسیون روسیه صورت گرفت. باید به این نکته عنایت داشت که زیربنای کلی سیاست خارجی ارمنستان را سیاست تکمیل متقابل (سیاست تتمیم) تشکیل می‌دهد که بر اساس آن رویکرد مشارکتی و توسعه روابط با کلیه دولت های منطقه و نیز مشارکت و حضور در هر دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی در دستور کار سیاست خارجی این کشور قرار می گیرد. هدف اصلی و نهایی از اجرای این سیاست، ایجاد تعادل در عرصه مناسبات خارجی به ویژه در زمینه روابط با کشورهای همسایه (در سطح منطقه‌ای) و مناسبات توامان و متوازن با فدراسیون روسیه ومجموعه جهان غرب (ایالات متحده آمریکا، ناتو و اتحادیه اروپا) است. به همین دلیل، دولت ارمنستان به موازات حفظ روابط سنتی اقتصادی با روسیه، در سال ۲۰۱۳ میلادی، وارد مذاکراتی با اتحادیه اروپا شد که واکنش منفی مسکو را به دنبال داشت و قیمت گاز صادراتی به ارمنستان را از ۱۸۰ دلار به ۲۷۰ دلار افزایش داد. در نتیجه این فشارها و البته مباحث گسترده ای که در سطح محافل سیاسی و رسانه ای داخل ارمنستان در رابطه با اهمیت راهبردی روابط مسکو- ایروان و تأثیر منفی عدم حضور ارمنستان در این سازمان منطقه‌ای روس محور بر آینده روابط دو کشور مطرح شد، دولت ارمنستان تصمیم به حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی گرفت. نکته جالب اینکه پس از پذیرش عضویت ارمنستان در این اتحادیه، قیمت گاز صادراتی روسیه به این کشور به همان نرخ سابق ١٨٠ دلار بازگشت که به روشنی گویای بهره گیری مسکو از اهرم انرژی برای همراه نمودن ارمنستان با سیاست های مسکو بود؛ کشوری که به شدت از ناحیه تأمین منابع انرژی آسیب پذیر است.
کارایی : به نظر شما اتحادیه گمرکی اوراسیا چه تاثیری در جهت ایجاد شرایط مطلوب برای رشد پایدار و شکل گیری اقتصاد قابل رقابت در ارمنستان خواهد داشت؟
کوزه‌گر کالجی : اقتصاد ارمنستان به دلیل انسداد مرزهای شرقی و غربی و تداوم محاصره اقتصادی از سوی آذربایجان و ترکیه در شرایط بسیار شکننده ای قرار دارد و همین امر افزایش بیکاری و نرخ تورم، افزایش موج مهاجرت از ارمنستان و وابستگی شدید این کشور را به فدراسیون روسیه و ایران در پی داشته است. در این شرایط، دولت ارمنستان در راستای سیاست تکمیل متقابل، تنوع بخشی به شرکای اقتصادی خود، توجه خاصی را بهره گیری از ظرفیت اقتصادی جامعه دیاسپورای ارمنی (تشکیل وزارت دیاسپورا و بانک دیاسپورا) و نیز اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا مبذول داشته است. اقدامی که گام های مهم – هر چند کند- دولت سرژ سارگسیان برای کاهش میزان وابستگی اقتصاد خارجی به روسیه، ایجاد شرایط مطلوب برای رشد پایدار و شکل گیری اقتصاد قابل رقابت در ارمنستان به شمار می رود. از اینرو، پیوستن ارمنستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا که تحت فشار سیاسی و اقتصادی روسیه صورت گرفت، به منزله تشدید وابستگی اقتصاد ارمنستان به روسیه خواهد بود که پیامدهای منفی خاص خود را بر روی اقتصاد قابل رقابت در ارمنستان برجای خواهد گذاشت. همین امر، انتقاد گسترده مخالفین دولت سارگسیان را در پی داشته است. منتقدین بر این باورند که پر رنگ شدن بیش از اندازه حضور روسیه در سیاست خارجی ارمنستان، موجب نقض اصول بنیادین سیاست تکمیل متقابل (سیاست تتمیم)، افزایش بی اعتمادی شرکای اروپایی و آمریکایی به ارمنستان و در نهایت تنزل جایگاه و استقلال ارمنستان به سطح کشوری وابسته و پیرو خواهد شد. همزمانی تقریبی عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا با وقوع حادثه بسیار تراژدیک قتل عام یک خانواده ارمنی توسط یک نظامی روس در ژانویه ٢٠١۵ میلادی، موجب افزایش انتقادات در فضای سیاسی و رسانه ای ارمنستان در رابطه با رویکرد دولت سارگسیان در توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی با فدراسیون روسیه شد.
کارایی : اخیرا ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تفاهم‌نامه همکاری را امضا کردند که طی آن باید تبادل گمرکی دوجانبه با تسهیل بیشتری انجام شود. در این ارتباط عضویت ارمنستان به‌عنوان همسایه ما در اتحادیه چه تاثیری می تواند در افزایش یا کاهش تعاملات اقتصادی با این کشور و سایر اعضا بخصوص روسیه داشته باشد؟ مشخصا عضویت ارمنستان در این اتحادیه تعاملات اقتصادی دوجانبه را با محدودیت های ناخواسته مواجه نخواهد کرد؟
کوزه‌گر کالجی : به دلیل پیوندهای بسیار نزدیک سیاسی و اقتصادی که از گذشته میان ایران و دو کشور روسیه و ارمنستان، وجود داشته است، بسیار بعید است که عضویت ارمنستان در این اتحادیه تعاملات اقتصادی دوجانبه را با محدودیت های ناخواسته و منفی مواجه کند. حتی از یک منظر می تواند روند توسعه مناسبات ایران با ارمنستان، روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را تسهیل نیز کند. مطابق برنامه زمانی اعلام شده، کشورهای عضو این اتحادیه در سال ٢٠١۶ میلادی بازار واحد عرضه دارو و تا سال ٢٠١٩ میلادی بازار واحد نیروی برق تشکیل می دهند. در هر دو حوزه یادشده، ایران از ظرفیت بسیار بالایی برخوردار است که با توجه به تسهیلاتی که به تدریج در زمینه تعرفه های گمرگی و انتقال سرمایه، گردش کالا، خدمات و نیروی انسانی ایجاد خواهد شد، بتواند با بهره گیری از ساختار اتحادیه اقتصادی اوراسیا، حضور اقتصادی خود را در منطقه، عمق و وسعت بیشتری بخشد. مذاکرات وزیر صنعت، معدن و تجارت حذف با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای کاهش عوارض گمرکی بین ایران و اعضای اتحادیه، حاکی از آن است که ایران درصدد بهره گیری از ظرفیت این مکانیسم اقتصادی منطقه‌ای نوظهور است.
کارایی : کارد کوردس، رئیس کمیته روابط اقتصادی شرق اروپا در گفتگو با یکی از شبکه های رادیویی آلمان گفته است که ایجاد منطقه آزاد تجاری با «اتحادیه اقتصادی اوراسیا»، « از نظر سیاسی و اقتصادی» منطقی و لازم است. حتی اسرائیل و مصر نیز خواستار ایجاد منطقه آزاد مشترک با اتحادیه اوراسیا شده اند. به نظر شما وجود منطقه آزاد ارس در مرز ایران و ارمنستان تا چه اندازه می تواند در توسعه ارتباطات اقتصادی و تجاری بین ایران و اوراسیا و نیز آذربایجان شرقی و ارمنستان نقش ایفا کند؟
کوزه‌گر کالجی : منطقه آزاد ارس به صورت کاملاَ استثنایی با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان در ارتباط است. با توجه به رشد مناسبات ایران با هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان در دولت یازدهم، اهمیت منطقه آزاد ارس به‌عنوان سرپل همکاری با همسایگان ایران به ویژه با توجه به موقعیت ترانزیتی و ظرفیت اقتصادی بسیار بالای استان آذربایجان شرقی بسیار حائز اهمیت است. در رابطه با ارمنستان این نکته شایان توجه است که سال ١٣٩۴ را باید به منزله سال اجرایی شدن بخش اعظم توافقات سال ١٣٩٣ میان مقامات ارشد دو کشور دانست. به ویژه آن که دور بعدی اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و ارمنستان، اکتبر یا نوامبر سال ٢٠١۵ میلادی (مهر یا آبان ١٣٩۴) برگزار خواهد شد که در فرصت زمانی باقیمانده، تداوم ملاقات‌های دورهای و دائمی در سطوح مختلف وزیران و مدیران ارشد دو کشور، زمینه و بستر لازم و مناسب را برای اجرایی شدن برنامه ها و اهداف پیش بینی شده در حوزه های مختلف فراهم خواهد نمود که در کانون آن موضوعاتی مهمی چون احداث نیروگاه‌های برق‌آبی و بادی، خط انتقال برق، مسائل زیست محیطی رودخانه ارس، احداث خط آهن ایران به ارمنستان و اکتشاف و بهره برداری از معادن قرار دارد.
