الحاق ارمنستان به اتحادیه گمرکی اوراسیا؛ تهدید یا فرصت؟!
نخستین عنصر و مولفه راهبرد امنیتی ایران در قفقاز جنوبی همکاری و همگرایی در حوزه های اقتصادی و کارکردی به‌ویژه انرژی و حمل و نقل است. ایران با ارائه تعریف و تلقی مثبتی از مقوله امنیت، درمعناای وجود شرایط مناسب و مطلوب برای تأمین منافع ملی، همکاری و همگرایی کارکردی و اقتصادی با کشور های این منطقه مهم و ژئواکونومیک را یکی از عوامل و عناصر اصلی صلح و امنیت منطقه ای قلمداد می کند. دلیل این امر، این است که همگرایی اقتصادی و کارکردی فراتر از دستاوردهای رفاهی و مادی بوده و به‌عنوان ساز و کاری برای صلح و امنیت منطقه ای، منافع امنیتی همه کشور ها از جمله ایران را تأمین می کند. از این رو ایران از آغازین روزهای استقلال کشور های قفقاز در جهت برقراری و گسترش روابط اقتصادی با آن‌ها در چارچوب همکاری های دو و چندجانبه تلاش کرده است.
در این راستا ایران و ارمنستان، بر پایه منافع و تهدیدات مشترک، روابط عمیق و مستحکمی در سطح استراتژیک برقرار ساخته اند. واقعیت ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک مشترک، روابط استراتژیک ایران و ارمنستان و همکاری متقابل آنان را ضروری ساخته است. هر دو کشور با نوعی انزوای منطقه ای روبرو بوده اند که برای غلبه بر آن به همکاری با یکدیگر نیاز داشته اند. ارمنستان به ایران کمک می کند تا با تهدیدات اقتصادی ناشی از حضور و نفوذ امریکا و اسرائیل در آذربایجان مقابله کند. همچنین این کشور می تواند ایران را در رسیدن به بازار اروپا و صدور نفت به اتحادیه اروپا یاری رساند. از طرف دیگر نیز ایران برای ارمنستان ارزش و اهمیت راهبردی بسیاری دارد. ایران همچنین قادر است نفت و گاز مورد نیاز ارمنستان را تأمین کند. جمهوری اسلامی توانایی اعطای کمک های فنی، کارکردی و اقتصادی به ارمنستان را نیز دارد.
ارمنستان از اوایل سال ٢٠١۵ میلادی با تصویب مجلس این کشور رسماً به عضویت اتحادیه گمرکی اوراسیا درآمد. معاهده مربوط به اتحادیه گمرکی اوراسیا در تاریخ ٢٩ مه سال ٢٠١۴ در شهر آستانه میان کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان به امضا رسید. در ماه سپتامبر سال گذشته میلادی، زمانی که اتحادیه اقتصادی اوراسیا هنوز در مرحله طرح و نظریه بود، ایروان از تمایل خود برای پیوستن به اتحادیه گمرکی و سپس اتحادیه اوراسیایی سخن گفت. امروز مراحل نهایی الحاق ارمنستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی شده است. مقامات ایروان، مینسک، آستانه و مسکو در دوم ماه اکتبر ٢٠١۴در بلاروس، مسئله الحاق ارمنستان و همچنین قرقیزستان را به این اتحادیه مطرح و تصویب نمودند.
ارمنستان تا آخرین لحظه می توانست یکی از دو گزینه را انتخاب کند: یا وارد همگرایی با شرکای تاریخی خود شود و یا توافق نامه پیشنهادی اتحادیه اروپا را امضا کند که بروکسل روی آن اصرار زیاد داشت. به نقل از وب سایت فارسی رادیو صدای روسیه؛ ویچیسلاو کووالنکو سفیر سابق روسیه در ارمنستان و مدیر برنامه های منطقه ای در انستیتوی همکاری های خزر معتقد است که در نهایت، این تصمیم ایروان، تصمیم درستی بود. به اعتقاد کوالنکو، ارمنستان با امضای این توافق نامه و بهره گیری از مزایای اتحادیه گمرکی، وارد فضای دامنه گسترده توسعه اقتصاد ملی می شود. این مزایا هم شامل قیمت نفت می شود و هم توسعه بازار محصولات کشاورزی ارمنستان. مسئله سیاست مهاجرت در این میان نیز از اهمیت برخوردار است. اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا بسیاری از مشکلات مهاجران کار از ارمنستان که امروز تعدادشان در روسیه و بلاروس زیاد است را برطرف خواهد کرد.
اما موضوعی که در این میان مهم است، آینده روابط اقتصادی ایران و ارمنستان در چارچوب اتحادیه گمرکی اوراسیا است. در نگاه بدبینانه، این روابط با عنایت به تسلط ساختاری روسیه در این اتحادیه و اهداف سیاسی پشت پرده کرملین در تشکیل آن به‌عنوان آخرین تلاش حفظ حیاط خلوت روسیه، هر گونه توسعه روابط اقتصادی ایران و ارمنستان به‌عنوان دو کشور همسایه باید از فیلتر ارزیابی های به شدت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک استراتژیست های روسی بگذرد. در این صورت آینده روابط دو کشور در سایه ملاحظات کشور ثالثی به نام روسیه خواهد بود.
از نظر این گروه در حقیقت، آن چه اکنون مانع گسترش در حوزه روابط انرژی میان ایران و ارمنستان است نه تحریمهای آمریکا، بلکه موضع روسیه است. این کشور طرح‌های مشترک انرژی ایران و ارمنستان را به بن بست میکشاند و چون موضوع انرژی مستقیماً به سیاست وصل است. روسیه در حقیقت مجبور است هم مانع یکپارچگی ارمنستان با اروپا و هم مانع یکپارچگی سیاسی منطقه شود. ارمنستان برای خرید گاز بیشتر از ایران باید از روسیه گاز کمتری بخرد. مسکو در این اواخر بهای گاز ارمنستان را افزایش داده است. علاوه بر آن، اکنون مذاکراتی درباره فروش ۱۰۰٪ سهام شرکت «هایروس گازارد» که شبکه توزیع گاز ارمنستان را در اختیار دارد به شرکت روسی «گازپروم» در جریان است. اکنون ۲۰٪ سهام در دست دولت ارمنستان است و چنان چه همه اختیارات توزیع گاز در ارمنستان به «گازپروم» داده شود این شرکت اجازه خرید گاز ارزان قیمت از ایران را نخواهد داد.
اما نگاه دیگری هم در میان فعالین اقتصادی وجود دارد که معتقدند الحاق ارمنستان به اتحادیه گمرکی اوراسیا فرصتی برای توسعه حضور صنعت گران و تجار ایرانی در یک بازار ٢٠٠-٣٠٠ میلیونی از آسیای مرکزی تا شرق اروپاست. از جمله طرفداران این دیدگاه، مدیرعامل منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس است. محسن عرب باغی در نشست هم اندیشی اعضای انجمن دوستی ایران و ارمنستان که اواخر سال گذشته در تهران برگزار شد، ضمن اینکه خواستار حضور فعال تر سرمایه گذاران ارمنی در منطقه آزاد ارس و انجام سرمایه‌گذاری های مشترک و فعالیت های اقتصادی و صنعتی دو جانبه با کشور ارمنستان گردیده به فعالیت های جدید منطقه آزاد ارس در منطقه نوردوز (تنها مرز مشترک بین ایران و ارمنستان) و ارائه تسهیلات و امکانات رفاهی در گمرک این منطقه اشاره نمود و تأکید می کند که با توجه به فراهم شدن زمینه های حضور اقتصادی فعال تر کشورمان در روسیه، کشور ارمنستان به‌عنوان پلی ارتباطی، این روابط را تسهیل نماید. توسعه تولیدات مشترک با کشور ارمنستان و استفاده از تسهیلات اتحادیه گمرکی اورآسیا می تواند موجبات حضور قدرتمند اقتصادی، تجاری و صنعتی جمهوری اسلامی ایران در بازار بزرگ و وسیع روسیه و کشورهای دیگر مشترک المنافع را فراهم نماید.
در همین راستا، بایستی سیستم اقتصادی کشور و بخصوص استان آذربایجان شرقی با جدیت وارد این عرصه گردد. تاکنون قراردادها و تفاهم نامه های متعددی در زمینه های مختلف همکاری های بانکی، ساخت نیروگاه های برق بادی، سرمایه‌گذاری فنی و اقتصادی، اتصال خط آهن ایران و ارمنستان به طول ۴٧٠ کیلومتر، مشارکت در احداث خط لوله انتقال نفت و فرآورده های نفتی، همکاری در زمینه بیمه و سند بانک توسعه صادرات،رژیم تجارت آزاد بین دو کشور ایران و ارمنستان به امضا رسیده است و در ملاقات های صورت گرفته مقامات عالیه دو کشور در دولت تدبیر و امید نیز این همکاری ها گستره و عمق بیشتری یافته است.
مطابق آمار ارائه شده، مبادلات تجاری ایران و ارمنستان طی سه ماهه اول سال ۲۰۱۰ با رشد ۹۸ درصدی به ۴۵ میلیون دلار رسید و ایران هفتمین شریک تجاری این کشور شناخته شد. با این حال آمار و ارقام فوق نشان می‌دهد که به رغم زمینه های متعدد افزایش روابط اقتصادی میان ایران و ارمنستان، هنوز حجم روابط تجاری در شأن دو کشور نیست و باید سیاست های کارآمد تری در پیش گرفته شود. همچنین با عنایت به عضویت ارمنستان در بسیاری از سازمان ها و مجامع بین المللی اقتصادی غربی، از جمله سازمان تجارت جهانی و سازمان همکاری کشورهای حوزه دریای سیاه، توسعه همکاریهای اقتصادی و مناسبات تجاری دو کشور بخصوص در حوزه بخش خصوصی بسیار مهم و حساس است.
اردیبهشت سال گذشته «هامایاک آوادیس یانس» رایزن بازرگانی ایران در کشور ارمنستان در جمع تجار و بازرگانان استان زنجان با بیان این که کشور ایران توانمندیهای خوبی همچون فعالیت اتحادیه تجار ایران در ارمنستان، وجود اتاق بازرگانی مشترک و استقرار سفارتخانه ای با ٢٠ سال سابقه را در ارمنستان دارد، عنوان نمود که باید از ظرفیت های اقتصادی ارمنستان برای توسعه روابط تجاری خارجی با این کشور نهایت استفاده را ببریم. رایزن بازرگانی ایران در ارمنستان با بیان اینکه طلا از مهم‌ترین محصولات صادراتی کشور ارمنستان به شمار میرود، اضافه کرده ماشین سازی، صنایع غذایی و الکتروموتور نیز از مهم‌ترین صنایع این کشور محسوب می‌شود. ارمنستان کشوری سرمایه پذیر است و وجود کارخانجات نیمه تمام، زمینه سرمایه‌گذاری در این کشور را فراهم نموده است. وجود روابط خوب سیاسی بین دو کشور ایران و ارمنستان، نزدیکی جغرافیایی و وجود مرز مشترک، سهولت اعزام و پذیرش هیئتهای تجاری و بازاریابی، وجود منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در مجاورت مرز، از مهم‌ترین مزیت های مورد توجه در روابط میان این دو کشور است. این مقام مسئول همچنین برخی نقاط ضعف موجود را طولانی شدن راهاندازی مرکز تجاری ایران در ایروان، عدم شناخت کافی سلایق و نیاز بازار، تجارت به شیوه سنتی و ضعف در تبلیغات برشمرد.
