بررسی تاریخچه هر شهر را می‌توان از وجه تسمیه آن شروع نمود. در کتاب‌ها از تبریز به نام تبرمئیس، تاوریژ یا داوریژ و … به کرات یاد کرده‌اند. به عنوان نمونه صاحب مرات البدان می‌نویسد: سبب قریب المخرج بودن ”د“ و ”ت“ داوریژ تبدیل به تاوریژ و اندک اندک توریژ گردید و چون اختلاط لغت عرب و عجم درجه کمال یافت ژای فارسی زای عربی شد و خواص واو را قلب به باء نمودند و تبریز گفتند. به نظر دانشمند عزیز، کارنگ کلمه تبریز را جغرافی نویسان عرب چون سمعانی و یاقوت حموی به کسر تاء و جغرافی نویسان ایران و ترک چون حمدالله مستوفی و کاتب چلبی به فتح تاء و مورخین ارمنی و روسی به فتح تاء و قلب واو یعنی به صورت تورژ یا تورز ذکر می‌کنند.
تا هفتاد هشتاد سال پیش، بیشتر روستائیان پیرامون، تبریز را مشهد توری می‌نامیدند. امروزه نیز در بعضی از روستاهای اطراف از جمله ده قنبر در نزدیکی آذرشهر آن را توری میگویند. اوالغداء نام این شهر را توریز می‌نویسد و حتی هنوز هم در بازارهای کردی تورز، تاتی و توری به کار برده می‌شود. در کتیبه ساگن پادشاه آشور نیز از تبریز بادژ تارویی و تارمیکس، یاد شده است. هامر مورخ معروف آلمان، تبریز را به معنای چشمه آب گرم دانسته و در تاریخ عثمانی نیز «صجاق سو منبعی» به همان معنی چشمه آب گرم ترجمه شده است. استاد مینورسکی نیز بر پایه نوشته اولیاء چلبی احتمال می‌دهد این کلمه به معنی پنهان کننده تف و گرد با جنبش های آتشفشانی کوه سهند مرتبط بوده است. به عقیده هرتسفلد با توجه به اینکه مادها در اجتماعاتی به نام دژ زندگی می‌کردند تبریز یکی از این دژها بوده است، وجود محله‌ای به نام مهاد میهن (میار میار) در شهر تبریز شاید از وجود بخش قدیمی منتسب به مادها خبر می‌دهد.
به نظر دانشمند گرانمایه استاد دکتر صدیق، تبریز معروف ترین و مهم ترین ایستگاه و قرارگاه و محل تلاقی فرهنگ‌ها به حساب می‌آمد و در واقع مرکز تبادل فرهنگ بوده و در مبادلات اجتماعی و اقتصادی نقش مهمی داشته است.
روایت دیگری است که تبریز یک کلمه ترکی با اشتقاق TABUR + IZدر معنای اقوام و قبایل است و نشان می‌دهد که این شهر جلوه‌گاه فرهنگ‌های گوناگون بوده است. کشف آثاری از دوران باستان در اطراف مسجد کبود توجه باستان‌شناسان را بیش از پیش به تبریز معطوف کرد و این شهر را در رده یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان درآورد.
بر اساس مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی توسعه شهر تبریز در 3دوره اول: دوره باستان یا قبل اسلام، دوم: دوره اسلامی یا ما قبل دوره مدرن و سوم: دوره مدرن یا جدید صورت گرفته است و نقشه شهر برای پنج مقطع زمانی یعنی قرن هشت قبل از میلاد، قرون یازده، سیزده، نوزده و دوره جدید که به ترتیب شامل دوره های مادها، سلجوقیان، مغول ها، قاجار و دوره جدید است، ترسیم می‌شود. کاوش های باستان شناسی در اراضی آذربایجان نشان می‌دهد که انسان های دوران دیرینه سنگی در آن می‌زیستند. در اوایل قرن 19ق م یگانگی قبایل مانّا موجب شد که این طوایف دوست بزرگی تشکیل دهند. دوست مانّا از لحاظ اقتصادی نسبت به کشورهای همسایه برتری زیادی داشت. در آن دامداری و کشاورزی بسیار گسترش یافته و اسب های مانایی مشهور بوده‌اند. دکتر زرین کوب در کتاب تاریخ در ترازو می‌نویسد: تاریخ ایران نه از عهد کوروش و حتی دیاکو آغاز می گردد و نه حتی از ورود آریایی ها به فلات ایران، بلکه تاریخ اقوام و نژادهایی را شامل می‌شود که قبل از آن ها در این سرزمین می زیستند و امروزه از پرتو کلنگ معجزه‌گر باستان‌شناسان در سیلک و حسنلو و دولت هایی نظیر اورارتو و مانّا بیرون می زند. اما اطلاعات ما اندک است، شاید علت آن سوانح متعدد طبیعی چون زلزله و سیل و نیز جنگ باشد که سبب ویرانی و آسیب‌های جدی به این شهر شده است.
کاروان های تجاری و فرهنگی که از ترکستان شرقی و چین به راه می‌افتادند از آسیای میانه، بئش بالیق، سمرقند و بخارا، مرو، سرخس، نیشابور، جرجان، زنگان و تبریز می گذشتند تا به ایتالیا برسند و در این مسیر به طور اخص در تبریز توقف می نمودند. جاده ابریشم در واقع چین را از طریق آسیای میانه با خاور نزدیک، دریای سیاه و خزر پیوند می‌داد و تنها شامل یک جاده واحد تجاری نمی گردید. بلکه اغلب جاده‌های کاروان رو فرعی به آن وصل می‌شد. آغاز جاده «ایکسیان» در چین بود، این جاده از طرف پادشاهی سلسله «باتیهان» موسوم به «چانگچیان» تأسیس گردید و در آغاز از منطقه «چنان» شهری کهن، شروع و تا شهر رم ایتالیا ادامه داشت که به دو شاخه اصلی جنوبی و شمالی تقسیم می‌شد. شاخه جنوبی از «دونهاونگ» شروع و از شمال ایران و مرکز تبریز گذشته و به شهر رم می‌رسید. شاخه شمالی نیز از جنوب غربی رد می‌شد. راه دیگری نیز وجود داشت که از شهر «چوانگچو» به آفریقای شمالی رفت. راهی که از ایران و مرکز تبریز می گذشت در میان این سهراه، جاده ای که به عنوان مسیر فعال تر و پرکاروان تر، جاده اصلی به شمار می‌رفت، از سوی فردیناند ریهتوفن آلمانی، جاده ابریشم نامیده شد. وی تأکید می کند که ابریشم تبریز از همین جاده به ایتالیا سرازیر می شد.
در اطراف تبریز کاروان سراهای متعددی وجود داشت که بسیاری از آن ها مانند کاروان سراهای میانه، خلعت پوشان، گوی مسجد، آجی چای، خیابان تربیت، مجموعه بازار سرپوشیده، یام و … هنوز هم برجای مانده اند. اهمیت این جاده و کاروان سراها در آن بود که صنعت ابریشم را در تبریز و اطراف آن به اسکو، اهر، نخجوان، گنجه، بیلقان، دربند، شّکی و شیروان گسترش داد و هر یک از این مناطق را به مرکز ابریشم بافی تبدیل کرد.
در دوره اسلامی و پس از آن، نزدیکی به روسیه و ترکیه و قرار گرفتن در کنار خط گسل سبب شد تا شهر تبریز حوادث تاریخی دردناکی را شاهد باشد.
در سال 858م این شهر را زلزله از بین برد اما به دستور خلیفه متوکل بازسازی شد. زلزله‌های پی‌درپی ادامه داشت تا این که طغرل فاتح سلجوقی شهر را مجدداً بازسازی نمود. از جمله اقدامات سلجوقیان برای این شهر در طی دو قرن حکومت، ساختن بازار و مسجد جامع بود که پس از چندین بار تحولات اساسی در مرکز فعلی شهر باقی مانده است.
یکی از دوره های گسترش سریع و رونق بسیار تبریز به زمان حاکمیت مغول بازمی‌گردد که از دوران های طلایی شهر به شمار می رود. پس از این که غازان خان، تبریز را به پایتختی برگزید، این شهر به مهم ترین مرکز اداری امپراتوری بدل شد که از چین تا مصر و از قفقاز تا اقیانوس هند گسترده بود. گسترش شهر عمدتاً در جهت شرقی- غربی انجام گرفت و رود قوری چای محور این گسترش گردید. در دو انتهای شهر دو شهرک جدید به اسامی شنب غازان در غرب و رشیدیه در شرق بنا گردید. غازان خان کاروان سراها، بازارها و ساختمان‌های باشکوه زیادی در دروازه‌های ورودی شهر بنا نمود. وی آرامگاهی را برای خود در حومه شهر جدید شنب غازان احداث و رصدخانه و کتابخانه‌هایی را برای جذب دانشمندان بنا کرد.
رشیدالدین وزیر غازان خان نیز با ساخت شهرک حومه‌ای رشیدیه در سمت شرقی شهر در توسعه و گسترش این شهر نقش به سزایی داشت. او در این شهرک بیمارستانی با پزشکان حاذق از هند، چین، مصر و روسیه احداث نمود و همچنین دانشگاهی بنا کرد که چند صد نفر استاد و چند هزار دانشجو در آن به تحصیل و گسترش علم پرداختند. شهرک رشیدیه دارای سی هزار خانه، 1500 مغازه، کتابخانه‌ای بزرگ، کاروان ها و باغ های زیبا، کارگاه‌های رنگ رزی، کاغذسازی، داروخانه، حمام های عمومی و چندین قنات بود. این همه در واقع حاکمیت علمی تبریز از سواحل آمو تا مصر را تحکیم می سازند. در همان زمان پس از حوادثی، رقیب رشیدالدین، تاج الدین علیشاه نیز شروع به ساختن مسجدی عظیم به نام مسجد علی شاه در تبریز نمود که بعدها به ارگ علی شاه معروف شد.
در دوره قاراقویونلوها ( 1406-1468م) پس از مرگ تیمور و خرابی های او جهان شاه قراقویونلوها مسجد معروف کبود را بنا نهاد. در این دوره تبریز مرکز و پایتخت دولتی بود که به ایالت آذربایجان، آران عراق عرب، عجم، فارس، کرمان و آناطولی شرقی حکومت می‌کرد و اغلب دول همسایه را تابع خود کرده بود. دو مسجد و مدرسه عظیم «گوی مسجد» و بنای اصلی «مظفریه» در این دوران ساخته شده است. در عهد آققویونلوها، تبریز مورد توجه کشورهای اروپایی قرار گرفت. بازار تبریز در همان زمان ساخته شد. در روزگار «اوزون حسن» مرکز فرماندهی وسیعی ایجاد گردید که بعدها در دوران شاه عباس صفوی در شهر اصفهان میدان نقش جهان را با گرته برداری از آن ایجاد کردند. این مرکز فرماندهی اکنون تبدیل به بازار تره‌بار شده است و به میدان صاحب‌الامر معروف است. وی علاوه بر توفیق در جهان سیاست، تبریز را تبدیل به یک مرکز عظیم فرهنگ اسلامی کرد.
در این دوره مقبره الشعرا نیز جایگاه خود را پیدا می‌کند. محل به خاک سپردن ده ها تن از عرفا، شعرا، دانشمندان و ادیبان این سرزمین از مولانا محمد معروف به بابا مزید، خاقانی، ظهیرو قطران تا شیخ محمد خیابانی، ثقهالاسلام شهید و سید محمد حسین شهریار که کتاب نزهه القلوب حمدا… مستوفی به عنوان مجموعه ای غنی از تاریخ ادبیات ایران زمین، در سال 740ه ق در توصیف آن تألیف گردیده است. کوی سرخاب به جهت انتساب به شاعران نامی، همواره ارج و قرب بسیاری در بین مردم داشته است به طوری که زندگی در آن و حتی دفن شدن در این کوی معروف آرزوی بسیاری از بزرگان محسوب میشده و به همین دلیل است که تبریز یگانه شهری است که صاحب مقبره الشعرا است.
در دوره شاه اسماعیل صفوی، تبریز پایتخت شیعه گردید و برای شاهان صفوی سنگرگاه اصلی و مرکز عمده گردآوری طرفداران شیعه و قوای نظامی به شمار می رفت. همچنین تبریز در دوره صفویان به یکی از مهمترین مراکز تجارت جهانی تبدیل شده بود. شاهان صفوی به تجارت خارجی در رقابت با همسایه عثمانی خود اهمیت فراوان می دادند به طوری که شاه اسماعیل تلاش بسیاری را صرف برقراری امنیت کاروان های تجاری از تهدید راهزنان نمود. پس از پیروزی غرورانگیز شاه عباس بر عثمانی‌ها، وی از طریق ایجاد قلعه‌ها، استحکامات دفاعی شهر را تقویت نمود و مجموعه رشیدیه را که تخریب شده بود، بازسازی کرد.
در دوره قاجار نیز با انتخاب این شهر به عنوان محل استقرار و سکونت ولیعهد، تبریز به دومین شهر مهم کشور پس از پایتخت بدل گردید. با توسعه تدریجی روابط با اروپا و روسیه در قرن 19م و نیز بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی مناسب در مسیر ارتباطی ایران با اروپا بر اهمیت آن افزوده شد. در اوایل این دوره، شهر متشکل از بیست محله بزرگ شده بود که هرکدام از چند واحد کوچک و همسایه به نام برزن تشکیل می گشتند. در دوران حکومت فتحعلی شاه، آذربایجان به علت جنگ‌های ایران و روس، مرکزیت نظامی ایران را تجربه نمود. عباس میرزا نایب‌السلطنه و وزیر او میرزا عیسی (معروف به میرزا بزرگ قائم مقام فراهان) در آبادی آذربایجان و تبریز بسیار کوشیدند. وی در راستای تجهیز و بالا بردن قدرت نظامی تبریز، میدان توپخانه در بیرون بارو در مجاورت دروازه باغمیشه را همراه با قورخانه هایی در خارج شهر احداث نمود و برخی از معابر را نیز به منظور ایجاد امکان عبور ادوات نظامی همچون توپ های جنگی، عرابه و لشکر سربازها در مواقع ضروری تعریض کرد. از آن میان می‌توان به راسته کوچه که به همین منظور ساخته شده و همچنین تبدیل مسجد علیشاه به قورخانه ، اشاره نمود. جهانگردان اروپایی، امنیت و نظم آذربایجان را در دوره عباس میرزا با امنیت فرنگستان مقایسه نموده‌اند. وی در انتخاب اشخاصی که به حکومت و انجام کارهای عمومی می‌گماشت بسیار دقیق و سختگیر بود. نقش بخردانه شاهزاده عباس میرزا و مزیت های فراوانی که شیوه مدیریت وی برای تبریز و منطقه در پی داشت، یکی از عوامل مهم ترقی تبریز بود.
محلات مسکونی در آن دوره علاوه بر آن که تحت اداره قدرت مرکزی حاکم بر شهر قرار داشتند به شیوه کدخدامنشی به حل و فصل مشکلات محدوده خود می‌پرداختند. گذرها و شبکه دسترسی در اواخر قاجار جالب ترین عناصر شهری تبریز به شمار می رود. قرارگیری بازار در مرکز هندسی شهر موجب شد تا راه‌ها با انشعاب و نیز حرکت به سمت آن به حالتی شعاعی شکل یافته و توسعه یابند. مهم ترین راه‌هایی که استخوان بندی اصلی شهری تبریز را تشکیل می دهند یکی راه دروازه خیابان به دروازه شتربان است که در مسیر راه بین قاره آسیا به اروپا یعنی جاده ابریشم واقع شده و دیگری که اهمیت کمتری داشت اما قدیمی‌تر است جاده بغداد- ری می‌باشد که در مسیر میان دروازه گجیل و دروازه باغمیشه است و از شرق به سراب و اردبیل و از غرب به مراغه و کرمانشاه و عتبات و بغداد می رسید. جاده ابریشم که از چین و ماورای چین تا تبریز ادامه داشت، این شهر را به چهار راه اصلی عمدهای تبدیل کرده بوده که باعث تجارت ابریشم به قفقاز و ماوراء قفقاز و از سوی دیگر به بصره و کشورهای عربی و خاورمیانه و آفریقا و از طرفی به استانبول و کشورهای اروپایی می‌شد. با دقت در سفرنامه‌ها معلوم می شود که مسجد کبود و خیابان تربیت فعلی در بدنه مسیر ابریشم شکل گرفته و توسعه یافته که به نوشته نادر میرزا هر که از عراق و خراسان می‌آمد نخست به خیابانی طولانی و عریض که نهروان در سوی آن و کنار آن ها درختان سراسر سایه افکن و کهنسال بود، وارد می‌شد.
شهر تبریز که بارها در اثر لشکرکشی‌های بیگانگان و سوانح متعدد طبیعی از بین رفته و با اراده مردم بلندهمتش حیات خود را دوباره از سر گرفته است، مهد علم و مدنیت، پیشگام و طلایه دار اولین‌ها بوده که از آن جمله می توان به تشکیل اولین انجمن ایالتی در سال 1285شمسی، ایجاد سیستم‌های مدیریت شهری، اولین انجمن ادبی، اولین مدرسه نوین توسط حاج میرزا حسن رشدیه به سال 1268شمسی، اشاره نمود. این شهر به استناد مدارک، مبدأ نهضت تنباکو بوده که در پی آن میرزای شیرازی فتوای معروف خود را صادر کرده است. قیام عظیم مشروطیت و نقش تبریز در اعطاء مشروطه به مردم آن زمان، امر مبرهنی است که حکایت‌گر دلیری مردان پولادین اراده‌ای چون زنده‌یاد ستارخان سردار ملی، باقرخان سالار ملی، ثقهالاسلام شیخ محمد خیابانی، محمد حسین باغبان، علی مسیو و … است. کمی پایین‌تر از چهارراه آبرسان قبرستانی وجود داشته که امروز مدرسه شیخ محمد خیابانی بر روی آن ساخته شده است. پدر نگارنده بیاد داشت که مادری چندین فرزند خود را در همین محاصره مشروطه از گرسنگی از دست داده و در این قبرستان به خاک سپرده بود که سال های سال پس از پایان محاصره، آش می‌پخته و به یاد فرزندان گرسنه‌اش بر مزار آن ها و روی سنگ قبرشان قرار میداده است. بعد از قیام مشروطه و وقایع مختلف، تبریز با سپری ساختن سال های بحرانی 20الی 25شمسی، در نهضت ملی شدن صنعت نفت ( 1329شمسی) یکی از ارکان حرکت‌های آن زمان در سراسر کشور به شمار می‌رفت که گواه این ادعا صفحه‌های حاکی از شور و حال انقلابی مطبوعات تبریز در آن سال هاست. در نهضت خرداد 1342شمسی نیز تجار و بازرگانان با بستن بازار و حرکت‌های اصیل انقلابی مردم سرانجام در 29 بهمن 56با حرکتی توفنده بنیاد شاهنشاهی را به لرزه درآوردند. در آن زمان نیز عظمت واقعه به قدری غیرمنتظره و خارق‌العاده بود که رژیم شاهنشاه را دچار سردرگمی ساخت و ساواک با تمام ادعاهای پرطمطراق خود عاجزانه به تقلا برخاست.
تبریز در بخش صنعت، تجارت و بازرگانی همچون سایر بخش‌ها و حوزه‌ها جزو اولین و سرآمدهای کشور بوده است. همان‌گونه که اشاره گردید از دیرباز این شهر کهنسال مهمترین خطوط ارتباطی با اروپا، منطقه قفقاز و ترکیه را دارا بوده و یکی از کریدورهای مهم بین‌المللی حمل‌ونقل بوده است و همین امر این شهر را همواره به عنوان قطب صنعتی و بازرگانی شمالغرب کشور و دروازه ورود به بازارهای غرب مطرح ساخته است.
این شهر که در تاریخ ایران نقش تعیین‌کننده‌ای داشته و در بسیاری از مقاطع جان پناهی برای مبارزان علیه ستم بوده است، مهد فرهنگ غنی کشور در ادوار مختلف تاریخ به شمار می رود، و سوابق مکتوب آن کافی ست که این خطه را منبع الهام دانش و فرهنگ ایران زمین معرفی کنیم. تبریز را می‌توان از مردان بزرگش شناخت. خواجه نصیرالدین طوسی، خواجه رشیدالدین فصلا،… خواجه غیاث‌الدین محمد ، قطران، شهریار، پروین، علامه طباطبایی، علامه جعفری، شیخ محمد خیابانی و … . تنها بخشی از بزرگانی هستند که افتخارات بسیاری را در طول تاریخ برای این خطه کسب نموده اند.
تبریز چونان ققنوس بارها از خاکستر خود به پا خاسته و مشکلات آن هرگز نتوانسته اراده دوباره ساختن را از مردم این دیار مقهور نماید. این شهر به گواهی یاقوت حموی، شاردن و … هر بار پس از ویرانی، بزرگتر و زیباتر ساخته شده که جز روحیه شکیبا و خستگی‌ناپذیر مردم آن نمی‌تواند دلیل دیگری داشته باشد.
بدون شک با چنین پشتوانه تاریخی و تجربیات درخشان می توان تبریزی بسیار زیباتر، پررونق‌تر، نقش آفرین تر و تاثیرگذار تر در تعاملات ملی و منطقه ای را ساخت که یکی از مطلوب ترین نقاط دنیا برای زندگی به شمار آید. برنامه ریزی، امید، هم اندیشی، پذیرش نقدهای سازنده و اشتباهات گذشته، آموختن از تجربه های خود و دیگران، تلاش بی وقفه، شایسته سالاری، همدلی و همکاری بخشی از ویژگی هایی است که -به گواه تاریخ تبریز و تجربه شهرها و کشورهای موفق جهان- این چشم انداز را به واقعیتی پایدار پیوند خواهد زد.
