هیأت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و رئیس کمیته طرح و نقش انجمن علمی فرش ایران
درآمدی بر فرش تبریز
اهمیت فرش تبریز را از جوانب مختلف می توان مورد مطالعه قرار داد. تاریخ فرش تبریز از مقوله های مهمی است که نه تنها در فرش منطقه بلکه در تاریخ فرش جهان، حتی عثمانی و هند، تاثیر به سزایی داشته است. حاشیه ی کوفی و تزئینات کوفی که برای اولین بار در دوره ی سلجوقی در فرش های ایران و آناتولی بازنمایی شده اند به نام دیگری نیز قید گردیده است و آن هم تزئینات «شامی» است. بر خلاف تصور عده ی زیادی از پژوهشگران که این واژه را منشعب از شامات سوریه می دانند، اخیراً ثابت شده است که منظور از شام یا شامی، مرکز فرمانروایی ایلخانان، شنب غازان است که در غرب شهر تبریز واقع شده است.
تزئینات کوفی به وفور در قالی و منسوجات ایلخانان به کار رفته است. نمونه ی بارز آن را می توان در تصاویر نسخه ی «جامع التواریخ» در رشیدالدین فضل الله همدانی مشاهده کرد. این گونه از تزئینات را در قالی های ترکمانی نیز به راحتی می توان سراغ گرفت. بیدرنگ و بنا به گواهی سیاحان دوره ی ترکمانی، قالیهای بسیار نفیسی، مسجد کبود را مفروش به نقوشی در شان نقش های کاشی کاری شده ی فیروزه ی اسلام می کرده است.
در دوره ی اوزون حسن آق قویون لو قالی های زیبایی در کاخ هشت بهشت او دیده شده است. هرچند نمونه های مستند بسیار کم آن هم در حد تکه پاره هایی از فرش آن دوران به یادگار مانده، اما به راحتی می توان قالی های ترکمانی را پیش آهنگ فرش های فاخر و بزرگ صفوی دانست.
فرش تبریز در دوره ی صفوی گام بسیار بلندی را برداشت. فرش های کلاسیک ایران بدون تردید سرچشمه ی آن به قالی های بسیار متنوع تبریز برمی گردد. قالی های صفوی از هر لحاظ پیشرفت چشم گیری داشته است. هم از جنبه ی فنی و هم از نقطه نظر نقش و مایه. فرش های شکارگاه، ترنج بندی، لچک ترنجی، درختی، چهارفصل، چهار باغ و گرفت و گیر در ابعاد مختلف نشان از رشد فزاینده ی قالی در تبریز سده ی دهم هجری است. نقش و نگار این قالی ها از زیبایی و تنوع چشم نوازی برخوردار است. لابد نقاشان درباری چون آقا میرک، سلطان محمد، میر محمود و دیگر نقاشان دربار شاه تهماسب در هنرنمایی این قالی ها سهم قابل توجهی داشته اند. قالی های تهماسبی دارای اسلیمی ها و ختایی های پرقدرت و ترکیب های سیال هستند.
فرش کنونی ایران حتی ترکیه و هندوستان، با واسطه و بی واسطه، مقتبس از فرش های صفوی تبریز هستند. نقاشانی که از تبریز جانب دربار گورکانیان هند و استانبول مهاجرت کردند تاثیر وافری در رونق قالی های آنجا داشته اند. فرش ایران در اواخر صفوی و در دوره ی افشار و زند، با یک افول چشمگیری دست و پنجه نرم می کند. تا جایی که مشخص است در این دوره صرفاً قالی های روستایی و ایلاتی توانست به حیات خود ادامه دهد. این اهتراز خیلی طولی نکشید. تا این که در دوره ی قاجار با فعالیت تولید کنندگان و تجار تبریزی قالی بافی تبریز دوباره احیا شد. این بار تجار تبریزی به تبریز اکتفا نکردند، بلکه قالی بافی را در سایر شهرهای ایران، مانند ساروق، همدان، کرمان و مشهد نیز احیا کردند. به سخنی دیگر قالی امروز ایران مدیون تاجران فرش دوره ی قاجار تبریز هستند. در این دوره ها تجار به صورت مستقیم قالی های ایران را از طریق ترابزون و بندر استانبول به مرکز اروپا صادر می کردند و این صادرات مورد توجه حکام قاجاری به ویژه ناصرالدین شاه قرار گرفت، تا جایی که خود فرمانی امضا کرد تا از رنگ های صنعتی در قالی ایرانی استفاده شود. قالی دوره ی قاجار تبریز مورد تقلید قالی بافان شهر «هرکه» در ترکیه قرار گرفت. قالی های سالتینگ و برخی قالی های جانمازی آناتولی به صورت مستقیم منبعث از قالی تبریز هستند.
قالی تبریز در دوره ی معاصر نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. قالی بزرگ عمو اغلو (مشهد) در زمره ی این قالی ها قرار دارد. اما آنچه قالی های معاصر تبریز را از قالی های دیگر متمایز می کند، وجود یک نوع جسارت در طراحی و رنگ آمیزی فرش تبریز است. طراحان و نقاشان معاصر تبریز توانستند از کالبد سنتی خارج شوند و روح و جان تازه ای بر قالی تبریز بدمند.
توجه به سلیقه ی بازار هدف در نقش و رنگ از امتیازهای قالی تبریز است. استفاده از نقش های چدنی،کاری و گچبری، دسته گل های فرنگی، رنگ های ملون، اقبال مشتریان و متقاضیان غرب را به همراه داشته است. به همین منظور هم باز در برهه ای از تاریخ معاصر فرش تبریز کمابیش بر فرش سایر نقاط ایران موثر بوده است.
قالی تبریز با داشتن تاریخ قابل افتخار از تنوع بسیاری نیز برخوردار است. قالی های شهری یا همان کلاسیک، که در قلب تبریز بافته می شوند اهمیت به سزایی در صادرات دارند. قالی های شهرستانی همچون هریس، گروس و مهربان نیز نقش مهمی در تجارت فرش منطقه و تبریز دارد.
قالی های هریس متقاضیان خود را در استان دارد. هرچند نوع کهنه و قدیمی آنها مشتریان خارجی را جلب می کند. قالی های روستایی، مانند قراجه، سمبران، حماملو که بیشتر در منطقه ی قره داغ بافته می شوند هنوز در بازار «سامان میدانی» خریداران خاص خودشان را دارند اما فرش های سخت باف ایلاتی نیز بر تنوع فرش بازار تبریز می افزاید. گلیم ها و جاجیم ها و ورنی های عشایر شاهسون در فروشگاههای صنایع دستی تبریز و تهران جایگاه ویژه ای برای خود دارند.
مقدمه بر قالی«گلستان تبریز»
قالی «گلستان تبریز» دارای ویژگی هایی است که این ویژگی ها را یک جا در دیگر قالی های تبریز نمی توان سراغ گرفت. تبریزی که قدمت قالی آن حداقل به دوره سلجوقی می رسد و بدون تردید مهد فرش های کلاسیک صفوی بوده است.
قالی «گلستان تبریز» دارای ویژگی های منحصر به فردی است. توجه به سیر تحول و تطور نقوش از عمده ترین محورهای طراحی این قالی محسوب می شود. همان طور که از نام قالی «گلستان تبریز» برمی آید، این قالی همچون گلستان پرگلی است که انواع نقوش فرش تبریز را از دوره ی سلجوقیان تا دوره ی معاصر را در بر دارد. نقوش شکسته، هندسی و دوار که هرکدام حال و هوا و و معنا و مفهوم رمزین و اسطوره ای را دارند و در این قالی نفیس به کار رفته اند. در مطالعه ی نقوش فرش تبریز به راحتی به تنوع بی نظیر آن می توان پی برد. حاشیه های کوفی یا شامی (شنب غازانی) که از دوره ی سلجوقی شروع و دوره ی ایلخانی به اوج خود می رسند تا نقوش اسلیمی و ختایی قدرتمند کاشیکاری های مسجد کبود تبریز که هم در انواع اسلیمی ها و هم در گوناگونی ختایی ها بی بدیلند ما را در انتخاب و گلچین نقوش به زحمت می انداخت. همینطور نقوش قالی شیخ صفی که بزرگترین قالی طهماسبی تبریز محسوب می شود. استفاده از نقوش طبیعی در جعبه ها و جلدهای لاکی به صورت گل و مرغ در دوره ی قاجار که نمونه های بی نظیر آن را می توان در موزه ی قرآن تبریز مشاهده کرد، از دیگر عناصری است که در طراحی این قالی به کار رفته است. فرش معاصر تبریز دارای گل های طبیعی با رنگ بندی خاص خود است که در این قالی در قالب بته جقه ها عموماً در حاشیه و دور لچک استفاده شده است. ریزماهی تبریز نیز چیزی نبوده که از نظرها دور بوده باشد. چنانچه گل های تشعیرگونه به صورت سواد و بیاض (نگاتیف و پوزتیو) در این قالی برگرفته از تشعیرهای مکتب تبریز صفوی، به صورت واضح استفاده شده است.
قالی «گلستان تبریز» مشحون از انواع نقوش اسطوره ای، تاریخی، طبیعی است. نقوش پرندگان مانند اردک و قو در برکه ها شناورند. مرغان مینیاتوری در لابه لای شاخ و بن گل های سرخ و زنبق های یاسی و بنفش نغمه سرایی می کنند. حیواناتی چون خرگوش نیز بر تنوع و غنای نقوش این قالی می افزاید.
مشخصات کلی قالی «گلستان تبریز »:
اندازه: ٣۵٠ تا ۵٠٠ سانتیمتر مربع
تعداد گره در هر دسیمتر مربع: ١٠٠٠٠ گره
طرح اصلی: طرح به صورت لچک ترنجی است.
زمینه: زمینه به چهار لایه ی فرامتن، متن، پیشامتن و پسامتن تقسیم می شود.
ترنج: ترنج قالی با الهام از ترنج قالی شیخ صفی، به صورت مدور و در حال چرخان است و برای القای حرکت وضعی با محور عمودی و افقی قالی ٣٠ درجه زاویه دارد. در عین حال دور ترنج شکل گرفته از خوشه های گل و مرغی قاجاری است.
لچک: ملهم از فرش شیخ صفی، گره های هندسی ترکمانی و ترنج هریس شکل گرفته است.
حاشیه: این قالی دارای حاشیه ی بزرگ، با گل های طبیعی و پرندگان در داخل بته جقه است. ریزماهی های خود رنگ زمینه حاشیه اصلی را پر می کنند. در هر دو طرف حاشیه اصلی، حاشیه های کوچک واقع شده اند. یکی کوفی و دومی ملهم از حاشیه مسجد کبود است. هم چنین در هر دو طرف حاشیه ها دو نوع زنجیره متفاوت به چشم می خورد.
١- خط نستعلیق
خط نستعلیق: استفاده از خط نستعلیق برای مشخصات قالی شامل طراح، بافنده، تاریخ بافت، و شهر و کشور بافت. خطاط؛ این بخش به خط زیبای امپراطور خط تبریز جناب استاد یونس نصیری صورت پذیرفته است. استاد نصیری بیشترین خوشنویس را با درجات ممتاز و فوق ممتاز در تبریز به جامعه ی بزرگ خوشنویسی ایران تحویل داده است. او در عین حال مدرس دانشگاه هنر اسلامی تبریز و چندین دانشگاه معتبر تبریز است که خدمات شایانی در اعتلای خوشنویسی تبریز دارند.
علت انتخاب خط نستعلیق: در جهان اسلام خط نستعلیق به عنوان یک خط منحصر و خاص ایرانی شناخته می شود که از ترکیب خط نسخ و تعلیق شکل گرفته است. این خط در ربع آخر سده ی هشتم هجری قمری به قوه ی خیال میرعلی تبریزی وضع شد.
میرعلی تبریزی تبریزی (درگذشت ٨۵٠ه.ق) با لقب «قدوهالکُتّاب» به معنی پیشگام خوشنویسان فرزند میرعلی سلطانی، از خوشنویسان بنام اسلامی و از مفاخر خوشنویسی ایرانی در سده های هشتم و نهم هجری (چهاردهم و پانزدهم میلادی) است. میرعلی تبریزی بزرگترین خوشنویس عصر امیر تیمور گورکانی و پسرش شاهرخ تیموری است. وی را واضع و مبدع خط زیبای نستعلیق می دانند. تذکره های بسیار درباره او قلم فرسایی کرده اند، از جمله در مجالس المومنین او را مردی فاضل می داند و در مرآه العالم او را از دانایان ادب و دانش به حساب آورده اند. در رساله های قدیمی خوشنویسی داستانی نقل شده که میرعلی شبی در خواب، پرواز غازها را دید و حرکات سیال نستعلیق را از حرکات نرم بدن این پرندگان هنگام پرواز الهام گرفت.
میرعلی تبریزی مورد ستایش هنرمندان بزرگی قرار گرفته است از آن جمله: میرزا سنگلاخ، هفت قلم را به میرعلی نسبت می دهد و می گوید از ترکیب خط «نسخ» و «تعلیق» خط جدید «نستعلیق» را به وجود آورد. صاحب خلاصه التواریخ می گوید او جمیع خطوط را منسوخ کرد. در گلستان هنر آمده است که میرعلی خط نستعلیق را وضع نمود و به پسر خود تعلیم داد. سلطانعلی مشهدی ملقب به «سلطان الخطاطین» در منظومه ای گفته است:
نسخ تعلیق اگر خفی و جلی است
واضح الاصل خواجه میرعلی است
تا که بوده است عالم و آدم
هرگز این خط نبوده در عالم
وضع فرمود او به ذهن دقیق
از خط نسخ و ز خط تعلیق
نی کلکش از آن شکر ریز است
که اصلش از خاک پاک تبریز است.
میرعلی که مدتی در بغداد در دربار سلطان احمد جلایر (۷۸۳-۸۱۳ ه.) بود کلیات فارسی خواجوی کرمانی را به تاریخ ۷۹۸ ه . به خط نستعلیق در بغداد نوشت. این نسخهای از مثنوی «همای و همایون» اثر خواجوی کرمانی در کتابخانه بریتانیا به خط او موجود است.
پس چه زیباست که ما نیز برای این فرش ماندگار از خوشنویسی خاص سرزمینمان که توسط یک بزرگ مرد تبریزی در دوره ی جلایری و تیموری شکل گرفته استفاده کنیم. خط نستعلیق که هویت شهری و سرزمینی ما را نشان می دهد در عین حال از لحاظ قوس و کرشمه ای که در فراز و فرود، در صعود و نزول آن بکار می رود بیشترین همپایی و همسانی را با اسلیمی و ختایی های دوره ی صفوی دارد. مبحث «ادوار» که در قاموس حکمت هنر اسلامی ایرانی به ویژه موسیقی، نقاشی، تذهیب و قالی جای گرفته در فرمهای ختایی و اسلیمی فرانمایی شده است که ادوار و انحنایی نازک همچون قامت افراشته ی درختان تبریزی که نسیمی سر آنها را به سویی خم کرده، چشم نوازی می کند. خط نستعلیق به تنهایی شاخصه ی مشخص هنر ایرانی است که قلب تپنده ی آن تبریز بوده و هنوز از جانب استادان طراز اول این شهر ادامه پیدا می کند.
٢- ترنج شکسته هریس
قالی هریس دارای شهرت منطقه ای و جهانی است. کارشناسان، تجار خبره ی جهانی و مردم آذربایجان قالی هریس را به خاطر نام و نشان معتبر می شناسند. قالی هریس علاوه بر کیفیت عالی از لحاظ زیبایی نیز مورد توجه مشتریان خود است. در دنیای فرش قالی قره باغ، قشقایی، ساروق و بیجار که همه از نوع شهرستانی و شکسته هستند، معروفیت خاصی دارند؛ بدون تردید در بین آنها قالی هریس جایگاه برتری دارد. قالی هریس از ساختار هندسی برخوردار است. گویا قالی های لچک ترنجی تبریز به حالت هندسی به صورت مبنایی و ابتدایی کار شده است.
به همین مناسبت در قالی «گلستان تبریز» برای نشان دادن نقطه ی شروع لچک ترنج در مرکز آنها از ترنج گرد هندسی هریس استفاده شده است. ناگفته نماند که این اقتباس به صورت عین به عین و نقلی نبوده، بلکه تصرفی در گل های شاه عباسی آن صورت پذیرفته است. در واقع طراح سعی در نوآوری ترنج هریس را داشته است. ترنج هریس نقطه ی آغازین ترنج شمس واره ای قالی «گلستان تبریز» است.
٣- ترنج گره دار (از سلجوقی تا ترکمانی)
شواهد تاریخی و تصاویر نسخه های دوره ی سلجوقی و ایلخانی گواه بر وجود قالی در این دوره است. قالی هایی که در این دوران بافته شده اند دارای نقوش هندسی هستند. مهمترین نمونه از این قالی ها از مسجد علاءالدین در قونیه یافته شده است که مربوط به دوره ی سلجوقی است. در کتاب «جامع التواریخ» رشیدالدین فضل الله همدانی و شاهنامه ی بزرگ تبریز (دموت) مربوط به دوره ایلخانی، به نگاره هایی برمی خوریم که حاوی قالی هایی به صورت زیرانداز با نقوش هندسی پیچیده و گره های هندسی چرخان در قالب ترنج هستند. در لچک و ترنج قالی «گلستان تبریز» بعد از ترنج هریس وارد ترنجی می شویم که به صورت گره های معاشقه ای در هم تنیده شده اند. در واقع یک طرح پیشرفته تر از ترنج هریس که سرآغاز ترنج های هندسی است.
ترنج های هندسی بعد از دوره ی ایلخانی به صورت بسیار گسترده در قالی های ترکمانی تبریز سده ی نهم هجری قمری (پانزده میلادی) به چشم می خورد. جوزفو باربارو، کنتارینی و سایر سیاحانی که در دوره ی ترکمانان از شهر تبریز دیدن کرده اند به وجود قالی های نفیس در مسجد کبود و کاخ هشت بهشت اوزون حسن آق قویون لو اشاره دارند. این قالی ها در راسته ی قالی های دربار قرار می گیرند. دارای طرحی منسجم و محکم که از طرف طراحان وقت، احتمالاً درویش محمد و شیخی دو نقاش ترکمانی طراحی شده اند. قالی های گره دار معاشق های ترکمانی سرآغاز قالی های نفیس تبریز هستند. این قالی ها در شأن مسجد کبود تبریز (فیروزه ی اسلام) بوده اند. به جرات می توان گفت بافت قالی های بزرگ و درباری اوائل صفویه ی تبریز ریشه در سنت قالی بافی ترکمانی دارند. قالی ترکمانی در عین هندسی بودن دارای رنگ بندی بسیار زیبا هستند و این نیز نشان از پیشرفت چشمگیر قالی در این دوره است.
۴- ترنج فرش شیخ صفی
فرش شیخ صفی متعلق به اواسط سده ١٠هـ. / ١۶م بزرگ ترین فرش تاریخی ایران است. این فرش نقطه ی تکامل فرش های ترکمانی است. ترکیب بندی منسجم، استفاده از نقوش پرپشت اسلیمی و ختایی، همسانی و همخوانی رنگ های متن حکایت از طراحی، بافت و مدیریت قوی دارد.
نقوش موجود در این قالی یادآور قلم «سلطان محمد نقاش» دوره ی ترکمانی و صفوی است. تشعیرهای خمسه ی نظامی تهماسبی نقوشی را در بر دارد که قالی شیخ صفی در خود می پروراند. وجه ممیزه ی این قالی در ترنج و لچک های آن است. ترنج گرد آن مشحون از اسلیمی تو پُر، اسلیمی ابری، انواع گل های ختایی است. گرداگرد ترنج شمسه ای از کلاله های خربزه ای بسیار زیبا با سه رنگ کاهی، سبز، لاکی تشکیل شده است. بسان منظومه ی شمسی است که دور آن سیارات در گردشند. قالی شیخ صفی بدون تردید و به اذعان بزرگان و متخصصان قالی جهان متعلق به تبریز نیمه ی اول سده ی ١٠ هـ .است. که به دستور شاه تهماسب جهت بقعه ی جدشان شیخ صفی الدین اردبیلی در کارگاه های درباری تبریز بافته شده است.
قالی «گلستان تبریز»» در ترنج و لچک خود بعد از مرحله ی هریس، و نقوش دوره ی سلجوقی تا ترکمانی، در مرحله ی آخر و بیرونی از ترنج شمسه ای قالی شیخ صفی اقتباس کرده است. استفاده از غنای اسلیمی، ختایی و اسلیمی ابری و کلاله های دور ترنج در این قالی سیر تحول نقوش ترنج را به ما نشان می دهد.
طراح در عین استفاده از این ترنج در پی هویت بخشیدن به کار خویش بوده است. قالی شیخ صفی هویت قالی تبریز است. امروز وجود این قالی در موزه ی ویکتوریا آلبرت لندن افتخاری بر فرش ایران و نمادی از فرش تبریز است. که طرح شاخص آن الهام بخش صدها قالی متاخر اصفهان، مشهد، کاشان بوده است.
ترنج و لچک فرش تلفیقی است از ترنج هریس، ترنج ترکمانی و ترنج شیخ صفی، که در عین حال از شیوه و قلم و ذوق طراح نیز بی بهره نیست. مابین ترنج هریس و ترکمانی قاب هایی بکار رفته که حاوی گل های طبیعی است تا از یکدستی رنگ و فرم کاسته شود. مابین کلاله های دور ترنج از نقشمایه ی ابتکاریِ پرنده وار که تلفیقی با شاه عباسی است استفاده شده است تا تکرار کلاله ها خاطر مخاطب را مکدر نکند و تنوعی در فرم ها به وجود آورد.
۵- حاشیه ی مسجد کبود
مسجد کبود تبریز که در زمان جهان شاه قره قویون لو در نیمه ی سده ی نهم هجری/پانزده میلادی در دل یک کلیّه مظفریه بنا گردیده است. از نقطه نظر کاشی کاری در تاریخ معماری و هنر اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. کاشی کاری معرق مسجد کبود از ظرافت مثال زدنی برخوردار است. رنگ های زنده و جاندار این کاشی ها نشانگر فنآوری بالای صنعت کاشی در تبریز آن زمان است. حضور پررنگ رنگ های لاجوردی، کبود و فیروزه ای، آن را مشهور به «فیروزه ی اسلام» کرده است.
طرح های بسیار فاخر این کاشی ها بی شک از طرف نقاشان و طراحان چیره دست و معروف آن دوره خلق شده است. تنوع در طرح و فرم، پیچیدگی های موجود در ترکیب بندی ها نشانگر حضور طراحان درباری در تهیه ی این آثار فخیم است.
حاشیه های قالی «گلستان تبریز» نیز همچون لچک و ترنج آن وفادار به هویت تاریخی نقوش تبریز است. حاشیه های کوچک این قالی مقتبس از حاشیه ای است که در مسجد کبود استفاده شده است. طراح سعی داشته به صورت عین به عین، نسبت به رنگ و نقش کاشی های مسجد کبود ملتزم باشد. برای همین هم حتی در زمینه ی حاشیه این قالی از سه طیف رنگی آبی که نشانگر شکستگی کاشی است استفاده شده است. طرح خیزابی اسلیمی توپُر و گل های شاه عباسی لابه لای آن به حاشِه ی قالی حرکتی موج وار می دهد. استفاده از ابریشم و کرک در زمینه حاشیه مورد نظر در بازنمایی شکستگی های کاشی جلوه ی خاصی به این حاشیه داده است.
۶- حاشیه ی کوفی تزئینی
دو حاشیه ی کوچک دو طرف حاشیه ی پهن برگرفته از حاشیه ی کوفی است. حاشیه ی کوفی بیشترین کاربرد را در زمان ایلخانی و ترکمانی داشته است. چنانچه این نوع از حاشیه ها هنوز هم در قالی اوشاک ترکیه و شیروان آذربایجان به صورت یک میراث از قالی شمال غرب ایران حفظ شده است. حاشیه های کوفی قالی «گلستان تبریز» در جهت قوام سیر تحول نقوش قالی تبریز بوده است.
٧- گل های طبیعی
گل های طبیعی شامل گل سرخ، بابونه، نرگس، لاله، زنبق و انواع برگ های ساده و دندانه دار در نگارگری ایرانی از مکاتب مختلف به چشم می خورد. مکاتب تبریز جلایری، ترکمانی و صفوی مشحون از گل های ملون و برگ های پرپشت و کومه ای است.
گل های طبیعی در قالی های دوره ی صفوی چندان مورد اقبال واقع نشد لیکن دوره ی قاجار استفاده از گل های طبیعی نزدیک به واقعیت در قالی های تبریز شروع به بازنمایی می شود که موسوم به فرنگی است. قالی های گل فرنگ در صد سال اخیر جایگاه ویژه ای در قالی تبریز به خود اختصاص می دهد. اما بیشترین کاربرد آن متعلق به قالی های بافته شده در بعد از جنگ دوم جهانی است. هنرمندان طراح تبریز چنان اشتیاقی به گلهای طبیعی، دسته گل های خوشه ای نشان می دهند که حتی نسبت به گل های ختایی و اسلیمی ارجحیت پیدا می کند و این روند امروز نیز از طرف طراحان تبریزی به صورت گسترده ادامه می یابد.
قالی «گلستان تبریز» نیز نمی توانست نسبت به این داشته ی گرانقدر قالی تبریز بی تفاوت باشد. به همین مناسبت در کنار پرداختن به نقش و نگارهای کلاسیک و تاریخی به ارائه و نمایش گل های طبیعی در حاشیه ی پهن و متن نزدیک به لچک در قامت بته جقه اقدام کرده است. گل های طبیعی همچون شقایق واژگون، نرگس، گل سرخ، بابونه و انواع شکوفه ها و غنچه ها و همچنین گل نیلوفر آبی با برگ های پهن و نیز کومه های از برگ های برگرفته از نگارگری مکتب تبریز مورد استفاده قرار گرفته است. گل های طبیعی با رنگ های متنوع شادابی خاصی به فرش تبریز اعطا می کند. گل هایی که حرکتشان به صورت صعودی از پایین فرم لچک به طرف بالا کشیده می شود.
گل های طبیعی در قالی «گلستان تبریز» نقش جلوه ی جمالی را در مقابل جلوه های جلالی اسلیمی های پرصلابت ایفا می کند. در عین حال گل های طبیعی موجود در قالی تبریز مورد توجه مشتریان ژاپنی، چینی و اروپایی هست چراکه هم در هنر شرق و هم در هنر غرب توجه به گل های طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.
