کریم میمنت نژاد
رودخانه های تبریز
اصلی ترین ممر آب شهر تبریز بر طبق متون تاریخی از دو مجرا ذکر شده است که نخستین آن «میدان چایی» یا «مهران رود» بوده که از کوه های سهند سرچشمه می گیرد و از میانه ی تبریز عبور می کند و دیگری «آجی چای» که از سراب و کوه های «بزقوش» سرچشمه می گیرد. اما رودخانه ی «آجی چای» به جهت عبور از معدن نمک روستای «اندراب» طعم و عنوان «آجی چای»، به معنای «تلخه رود» را می گیرد.
قنات های تبریز
شاهکار مهندسی احداث قنات یا کهریز در تاریخ تمدن ایران ثبت است و استادکاران ایرانی فن حفر قنات را به مصر و شمال هندوستان و آفریقا و اسپانیا نیز برده اند. قنات ها رشته کانال هایی بودند که در اعماق زمین حفر می شدند و برای دسترسی به آبی که در آنها به جریان درمی آمد چاه هایی عمود بر آنها نیز کنده می شد. اولین مرحله ی احداث قنات، حفر یک چاه مادر برای اثبات وجود سفره ی آب زیرزمینی و تعیین عمق آن است. قنات را از محلی که به آن «مظهر آب» می گویند و آب در آنجا به سطح زمین می رسد شروع به حفاری می کنند تا به «بن آب» برسند. ویژگی برجسته ی مهندسی قنات های ایران نیز سیستم جریان آب بدون اختصاص هیچ امکانات یا هزینه ی خاصی، و فقط با استفاده از نیروی گرانشی زمین در طول مسیر قنات بوده است که نیاز به محاسبات دقیق داشته است.
اما در تبریز به اذعان «نادر میرزا» نویسنده ی کتاب «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه ی تبریز» قدیمی ترین قنات ها، قنات «زبیده خاتون» بوده است. نادر میرزا در این خصوص آورده است «نخست کاهریز که بدین جای کرده اند قنات زبیده است. گویند این کاهریز به فرمان زبیده بریده اند، آنگاه که شهر آبادان کرد.» آنچه در مورد قنات های تبریز جالب توجه است ارتفاع یک متری این قنات هاست، که به رغم دشواری در حفر، امکان رسیدگی و ترمیم آنها را به خوبی فراهم می کرده است. در کل می توان گفت که در طول تاریخ شهر تبریز بیش از دویست رشته قنات ساخته شده است.
آب انبار و قرخ ایاخ
در بیشتر خانه های قدیمی تبریز در قسمت حیات اندرونی که محل آمد و شد بانوان و خدمتکاران بوده است. محلی به عنوان سردابه یا آب انبار قرار دارد. این سردابه ها به شکل اتاقک هایی در زیرزمین احداث می شد که با عبور از چندین پله به شیر آب سردابه دسترسی پیدا می کردند. در اکثر میدان های تبریز محلی که به واسطه ی تقریبا چهل پله به پائین میرفت. به نام «قرخ ایاخ» شناخته می شد وجود داشت. این محل ها برای استفاده ی عامه ی مردم که در خانه های خویش قنات عبوری نداشتند، احداث شده بود. بیشتر این سازه های آبی با معماری گنبدی آجری احداث می شد که در حدود پنجاه ساله ی اخیر با توجه به گسترش شبکه ی آبیاری و بلا استفاده بودن این مجاری آب، بیشتر آنها را مسدود و ورودی هایشان را تخریب کرده اند. اما با این وجود بسیاری از این قنات ها و محل های دسترسی به آب، در زیر لایه های آسفالت کوچه ها، خیابان ها و میدان های تبریز موجود هستند و در صورت احیا، ظرفیت بالایی در جهت جذب گردشگران و دوستداران این میراث کهن دارند.
یخچال های طبیعی
یخچال ها، محل هایی بودند که در آنها یخ به طور طبیعی تهیه و انبار می شد. تاریخ معماری ساخت یخچال های طبیعی به گذشته های دور برمی گردد و در سفرنامه های «مادام دیولافوا» و «ژان شاردن» که در زمان صفویه از ایران دیدن کرده اند به آنها اشاره شده است. با این همه می توان گفت که تاریخ ساخت بیشتر یخچال های تبریز به زمان حکومت قاجار برمی گردد.
اما ساختار یخچال ها عبارت است از یک ساختمان گنبدی با دیوارهایی ضخیم که در دل زمین ساخته شده اند. در معماری ساخت این یخچال ها در دیوار بخش شمالی که در فصل زمستان به سبب مایل تابیدن نور آفتاب همیشه سایه است، چاله ای به شکل استخر امروزی می کندند و در مجاورت آن انباری در عمق زمین احداث می نمودند. در قسمت فوقانی گنبد نیز چندین روزنه وجود داشت که در زمستان به هنگام برودت هوا باد سرد از آنها به محوطه ی داخل یخچال هدایت می شد و آب استخر یخ می بست. صبحگاهان قبل از طلوع آفتاب یخ ها را می شکستند و در انبارهای یخچال که دمایی ثابت و سرد داشت انبار می کردند تا در طول سال و به خصوص در گرمای تابستان مردم از آن یخ استفاده کنند.
«مادام دیولافوا» در مورد یخچال های تبریز می نویسد «در موقع مراجعت از قونولخانه از نزدیک یخچال عبور کردیم. این بناها مخصوص فراهم کردن یخ هستند. یعنی در زمستان یخ را در آنجا انبار کرده و در تابستان به بازار آورده و به ساکنان می فروشند. تهیه ی یخ بسیار سهل است و با زحمت کمی به دست می آید. در زمستان گودال هایی که در پهلوی دیوارهای بلند واقع شده پر از آب می کنند و … »
بیشتر یخچال های تبریز عام المنفعه بوده و اکثرا وقفی بودند که عایدات حاصل از آن صرف بیچارگان و امور خیریه میشد. از یخچال هایی که امروزه هم بنایشان باقی است میتوان به یخچال میرزا موسی قائم مقام واقع در محله ی ششگلان، که اخیرا به طور پسندیده ای مرمت و به شکل سفره خانه ای سنتی مورد استفاده قرار گرفته است، و یخچال «صادقیه» واقع در ابتدای بازار صادقیه ی تبریز اشاره نمود.
از آنجا که بیشتر یخچال های تبریز به لحاظ ساختمانی در دل زمین احداث شده و در زلزله ها آسیب کمتری دیده اند هنوز هم باقی و سالم هستند و میتوان به عنوان جاذبه های گردشگری آنها را مورد استفاده قرار داد.
یکی دیگر از یخچال های قدیمی که امروزه به عنوان انبار مورد استفاده قرار میگیرد یخچال «لَله بیگ» است. که در محلهی «نوبر» تبریز یا همان کوچه ی «شهید یوشاری» تبریز واقع است.
حمام ها و غسال خانه های تبریز
صحبت از آب و قنات که به میان می آید حمام و غسال خانه نیز به دنبال آن می آید، چراکه در بیشتر مجراهای قنات های تبریز حمام هایی با معماری گنبدی که با چندین پله به پائین راه دارند ساخته شده اند. قدیمی ترین حمام های تبریز بنابه دو عامل مخرب زلزله های تبریز و تاثیر رطوبت به دوران قاجار برمی گردند و اینگونه آثار و بناها از ما قبل دوره ی قاجار باقی نمانده است. پس از آخرین زلزله ی ویرانگر تبریز که در آخرین شب سال ١١٩٣ قمری به وقوع پیوست و تبریز را به تلی از ویرانه تبدیل کرد، نجف قلی خان دنبلی حاکم تبریز تصمیم به بازسازی مجدد شهر نمود و دور بافت مرکزی شهر بارویی احداث کرد و برای این بارو دروازه هایی تعبیه کرد. در پشت دروازه ها حمام هایی بسیار زیبا ساخت که بیشتر آنها در حال حاضر به شکل مخروبه هایی برجامانده اند که نیاز شدیدی به مرمت دارند.
در میان تمامی این حمام ها تنها «حمام میرزا مهدی» سالم مانده است که ورودی آن را در غفلت مسئولین به مغازه تبدیل کرده اند و خود حمام نیز به عنوان انباری مغازه مورد استفاده قرار میگیرد. «حمام مهدی خان» هم در کنار خانه ی «مهدی خان فرشبافی» داماد مظفرالدین شاه در محله ی سرخاب به حالت متروکه رها شده است و «حمام شالمیرها» در محله ی «امیرخیز» به شکل انباری در آمده است.
معماری اکثر این حمام ها به این شکل طراحی شده اند که با پله هایی به سمت پایین وارد هشتی ورودی میشویم. این قسمت به دو منظور در حمام های قدیمی ایجاد می شد. اول این که به عنوان فیلتر هوای بیرون و درون حمام عمل میکرد، و دوم این که فضای داخل حمام را از نظر دیداری پوشش میداد.
هشتی ها نیز فضای کوچک هشت یا شش ضلعی بودند که سکوهایی برای نشستن افراد در آنها پیش بینی شده بود که معمولا خدمتکارانی که لوازم حمام اربابان خود را به حمام می آوردند روی آنها به انتظار می نشستند.
بعد از هشتی وارد سربینه یا رختکن سرد می شویم که معمولا شکل آن چندضلعی منتظم است و به شکل گنبدی با نورگیر زیبا و ستون های سنگی است. در وسط سربینه ها معمولا حوضچه های آب سرد قرار داشت که درست زیر گنبد قرار گرفته و باعث بازتاب بیشتر نور آفتاب به محوطه میشد.
از سربینه به واسطه ی راهرویی به سمت گرمخانه هدایت میشویم. گرمخانه تقریبا با معماری شبیه به سربینه ساخته میشد با این تفاوت که بخار و گرما در آن محسوس بود. سکوهایی کنار گرمخانه نیز وجود داشت که برای نشستن به هنگام استحمام ساخته شده بودند. گرمخانه نیز دارای گنبد و ستون های سنگی بود.
خزینه های آب و تنویرخانه نیز از دیگر بخش های حمام های قدیمی بودند.
اما حمام های قدیمی فارغ از اینکه محل استحمام و پاکیزگی مردم بودند، همواره به عنوان یکی از کانون های مورد استفاده در آئین ها و مراسم های اجتماعی نیز شناخته می شدند به طوری که مراسم هایی از قبیل «گلین حامامی»، «داماد حامامی»، «زاهی حامامی»، «عاشورا حامامی» و … نیز در آنها به اجرا در می آمد.
آخرین محل استفاده از آب قنات ها نیز غسالخانه ها بودند که برای شست و شوی مردگان مورد استفاده قرار می گرفتند
