استحصال نمک از دریاچه ارومیه بدون توجه به مسائل زیست محیطی نعل کشی از اسب مرده!

محمد مسافری – عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تبریز

وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه تا آنجا ادامه یافت که طی چند روز اخیر دریاچه کاملا به خشکی گرایید و مشخص گردید که اقدامات انجام شده حداقل تا به امروز فاقد اثر بخشی لازم بوده است. شاید بکارگیری عبارت «دریاچه» مِن بعد مضحکانه به نظر برسد؛ چرا که دیگر دریاچه ای وجود ندارد و بهتر است به جای «دریاچه ارومیه» از «نمک زار ارومیه» استفاده شود.
تبدیل دریاچه به نمک زار، لکه سیاهی بر پیشانی محیط زیست ایران است که به دلیل اهمال کاری، عدم نظارت مناسب زیست محیطی بر پروژه های عمرانی و اعمال قانون به وقت لزوم و همچنین نداشتن درک درستی از آینده در طی سه دهه اخیر به تدریج اتفاق افتاده است. البته باید اذعان نمود که همه ما در این فاجعه زیست محیطی سهیم هستیم و شاید مهم تر از همه وزارت نیرو و جهاد کشاورزی نقش موثرتری را داشته باشند. هدف این نوشتار مقصرشناسی خشک شدن دریاچه ارومیه نیست. بلکه این نوشتار می خواهد از فاجعه ای دیگر تصویرسازی نماید. آن زمان که عده ای می گویند خوب حالا که دریاچه ارومیه خشک شده و نمی شود کاری کرد. حداقل از نمک های دریاچه استفاده به عمل آوریم و نفع اقتصادی حاصل آید. هم باعث اشتغال است، هم باعث تامین نیازهای اولیه یکی از کارخانه های منطقه و هم احتمالا از طوفان نمکی ممانعت به عمل می آید. اینجاست که تاسف آدمی دو چندان می شود و یاد ضرب المثل «نعل کشی از اسب مرده» می افتیم. دریاچه را خشکانده ایم و حالا پیکره او را با برداشت نمک، آن هم به شیوه ای کاملا غیرزیست محیطی مجروح و تخریب می کنیم.
برداشت نمک از دریاچه ارومیه به نوعی معدن کاری سطحی محسوب می شود. سوال اینجاست که آیا پیمانکاران مربوطه مجوز زیست محیطی دریافت نموده اند؟ اگر مجوز زیست محیطی صادر شده است، بر چه مبنایی صادر شده است؟ آیا مطالعه اثرات زیست محیطی در این خصوص به عمل آمده است؟
بر اساس بررسی ها و مشاهدات میدانی اخیر نویسنده که در قالب پایان نامه یکی از دانشجویان کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط در دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز انجام گردید. برداشت نمک از دریاچه ارومیه در منطقه آغ گنبد به شدت باعث تخریب محیط طبیعی دریاچه ارومیه شده که حاصل آن تشدید اثرات سوء احتمالی در آینده خواهد بود.
در پروسه برداشت نمک ابتدا نمک رسوب یافته در کف دریاچه که به دلیل تبخیر آب کاملا در دسترس است، توسط لودر به ضخامت تا یک متر کنده شده و به صورت توده های دراز نمکی یا نمک ریزهایی با ارتفاع بیش از سه متر انباشت می شود تا آب خود را از دست دهد. این نمک ها پس از آب دهی و خشک شدن، در تریلی های 18 چرخ بارگیری شده و به مقصد کارخانه ای واقع در مراغه انتقال می یابد. علاوه بر این، برخی بومیان منطقه، نمک ها را جمع آوری نموده و به صورت گرانول یا آسیاب شده در قالب بسته بندی های پنج کیلویی یا کوچک تر یا به صورت فله ای به فروش می رسانند.
در هر حال با نگاهی اولیه اثرات بهداشتی و زیست محیطی این فعالیت ها به صورت تیتروار به صورت زیر قابل بیان می باشد :
– برداشت نمک توسط لودرها باعث از بین رفتن توپوگرافی و شیب طبیعی رسوبات دریاچه شده و منجر به ایجاد برکه های عمیق در کف دریاچه می شود. بدیهی است که وجود این برکه ها می تواند باعث به هم خوردن حرکت طبیعی روان آب های سطحی در دریاچه شده و به خشک شدن بیشتر دریاچه کمک نماید.
– رفت و آمد تریلی های سنگین در سطح دریاچه و فعالیت لودرها باعث فشرده شدن سطح موجود شده و قاعدتا در نفوذ پذیری، ظرفیت نگهداری آب و میزان تبخیر از سطح دریاچه تاثیر فراوانی خواهد گذاشت.
– فعالیت کارگران و رانندگان در کارگاه های استحصال نمک همراه با دفع هر گونه آشغال در محیط دریاچه از روغن سوخته گرفته تا پوست هندوانه و فاضلاب بهداشتی و … است. این موضوع منجر به آلودگی بیشتر اکوسیستم دریاچه خواهد شد.
– برداشت عمیق نمک منجر به کنده شدن لجن های کف دریاچه شده و باعث آزاد شدن گازهای مدفون و سایر مواد پرتوزای احتمالی در محیط می گردد. حفر کانال عمیق به طول بیش از 200 متر در کارگاه استحصال نمک در برگیرنده فاضلاب بدبو که آب نمک های استحصال شده در آن زهکشی می شود همراه با بوهای حاصل از لجن های کف دریاچه باعث آلودگی بیشتر می گردد.
– احتمال می رود حیواناتی که در داخل دریاچه رفت و آمد می نمایند، در داخل برکه های خالی یا کانال فاضلاب ذکر شده افتاده و از بین بروند.
– نمک های برداشت شده از دریاچه از نظر آلودگی به فلزات سنگین در حال حاضر تحت آنالیز پیشرفته دستگاهی می باشند. این نمک ها در کنار جاده منتهی به پل میان گذر به فروش می رسند. افراد مختلف ممکن است این نمک ها را به صورت مستقیم در غذا استفاده نموده یا در فرآوری مواد غذایی از جمله پنیر یا خیارشور یا سایر موارد استفاده نمایند. بدیهی است که چنین استفاده ای کاملا غیربهداشتی بوده و بایستی مورد توجه قرار گیرد. علی رغم اخطار وزارت بهداشت در این خصوص نمک فروشی همچنان به عنوان سوغاتی از دریاچه ارومیه که مثلا دارای خاصیت درمانی است ادامه دارد.
در پایان خاطر نشان می شود که تخریب لایه های نمک که به صورت طبیعی در طول سالیان متمادی رسوب کرده و بر روی هم انباشت شده اند و بر هم زدن ساختار طبیعی آن ها و سودجویی اقتصادی در برداشت نمک جهت تامین نیازهای ماده خام صنایع به هیچ وجه از نظر زیست محیطی قابل قبول نبوده و لازم است ضمن توقف این فعالیت، موضوع از نظر آثار و پیامدهای مثبت و منفی زیست محیطی و بهداشتی مورد ارزیابی کامل واقع گردد.