گروه خودرو
سال‌ها است که توسعه از طریق ابداع خوشه‌ای، نقش محوری و بارز در سیاست‌های اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه‌یافته ایفاء می‌نماید. اگر رویکردهای گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته‌اند، اینک کسب‌وکار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه‌ای، تاکید بر حمایت‌های غیرمستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری به منظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری خوشه‌ها، دولت و دانشگاه مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می‌گیرد.
هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین‌المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه‌ای و محلی، مبتنی بر قابلیت‌های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می‌رود، توجه به کسب‌وکار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف ذیل بحث توسعه خوشه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود.
حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه‌ها، به عنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه است. سازمان‌های بین‌المللی همچون UNIDO،ILO و بانک جهانی نیز طرح‌های متعددی را از طریق توسعه خوشه‌های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده‌اند.
امروزه در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش‌آفرینی هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط، عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و رقابت‌پذیری صنایع می‌باشند. این در حالی است که در کشور ما با وجودی که بیش از 90 درصد واحدهای تولیدی در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می‌گیرند، به دلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها کردن واحدهای کوچک تولیدی به حال خود، این بنگاه‌ها نتوانسته‌اند سهم قابل‌توجهی در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش افزوده داشته باشند.
خوشه‌های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی صنایع کوچک و متوسط هستند که کاستی‌های صنایع کوچک و متوسط را رفع و مزیت‌های مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف‌پذیری و تنوع را تقویت می‌بخشند. خوشه صنعتی مجموعه‌ای از بنگاه‌های تولیدی و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه‌های قوام‌یافته اجتماعی در مناطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهای پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می‌گیرد.
یکی از این خوشه‌های صنعتی که در قالب طرح‌های سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران در شهر تبریز به اجرا در آمد خوشه صنعتی قطعات خودرو تبریز بود. در فرآیند توسعه خوشه صنعتی قطعات خودرو اتفاق عمده‌ای که خواهد افتاد و همه ما ناباورانه شاهد آن خواهیم بود. گونه‌ای از حیرت و سرگشتگی مرغان در افسانه قدیمی سیمرغ است. چنانچه میدانیم، مجموعه مرغان به هنگام رسیدن به قله کوه قاف در کمال شگفتی شاهد بودند که” سیمرغ” عملاً همان سی مرغ است و آنچه تغییر یافته، باور و تلقی آنان از حرکت جمعی بوده است. در واقع، همه موانع و مشکلات بوسیله همین مرغان به ظاهر ضعیف و کم توان، از میان برداشته شد. آنچه در این داستان برای همه مرغان از پیش محرز و مسلم بود، رسیدن به یک هدف واحد یا همان قله کوه قاف بود.
با استمداد از این داستان، به زبان علمی امروزی می‌توان گفت: در روند توسعه خوشه (بر اساس متدلوژی تعریف‌شده از سوی UNIDO) هم افزایی (Synergy) جمعی از طریق تسهیل روابط داخلی اعضاء خوشه، به طور روزافزون افزایش خواهد یافت. برای ارتقاء سطح هم افزایی بین اعضاء خوشه، دستیابی به یک چشم‌انداز مشترک در کانون توجه اصلی فرآیند توسعه خوشه قرار دارد. و” در واقع هدف UNIDO در مقیاس خوشه عبارت است از کمک به ذینفعان در:
1- ایجاد و توسعه یک چشم‌انداز (Vision) جمعی (مشارکتی) برای آینده
2- تقویت ظرفیت برای عمل برش مبنای چشم‌انداز مذکور.”
به عبارت دیگر، چیزی که در این فرآیند تغییر خواهد کرد، رویکرد یا برداشت ذینفعان از توان بالقوه خودشان است. ولی حکایت به همین جا ختم نمی‌شود و نکته‌ای که در این میان از اهمیت بسزایی برخوردار است، تعیین هدف و انتخاب صحیح چشم‌انداز آینده است. فرآیندی که از سال 1386 در این خوشه شکل‌گرفته تا به اهداف سالیانه‌ای در قالب یک چشم‌انداز مشخص، در این خوشه برای ذینفعان محقق شود. اما آنچه در این راستا مهم است نقشی است که تشکل مردم نهاد قطعه سازان خودرو تبریز باید به عهده می‌گرفت که در قالب یک کمیته راهبردی توسعه خوشه بخشی از آن را اجرا کرده ولی در جاهایی آن نقش را ایفا ننموده است.
در اینجا ضمن بررسی اهداف دو سازمان و نهاد بین‌المللی فعال در زمینه صنعت خودرو اهداف انجمن ماشین سازان و خودروسازان تبریز به عنوان عمده‌ترین تشکل فعال در خوشه صنعتی قطعات خودرو، مورد بررسی قرار می‌گیرد. و میزان کارایی این اهداف برای تأمین اهداف توسعه خوشه، مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
AIAG یا Group) Automotive Industries Action) گروه اجرایی صنایع خودرو یک نهاد بین‌المللی است که در سال 1982 با نظارت مدیران سه خودروساز بزرگ آمریکائی جنرال موتورز، فورد و کرایسلر (دایملر کرایسلر فعلی) ایجاد شده و هدف از تأسیس آن ایجاد ارگانی است که اعضاء آن “از طریق تبادل تجربیات، موجب ارتقاء یکدیگر شده و در نهایت به هدف سودآوری بیشتر صنعت خودرو نائل آیند. تمرکز این سازمان بر بهبود مستمر فرآیندهای کسب‌وکار همکاران تجاری فعال در زنجیره تأمین است.” در حال حاضر کارشناسان داوطلب از 1500 شرکت عضو این سازمان، در زمینه حل مشکلات مبتلا به زنجیره تأمین مشغول تحقیق و پژوهش هستند.
IATF (International Automotive Task Force) این سازمان بین‌المللی شامل گروه عمده‌ای از خودروسازان و اتحادیه‌های تجاری مرتبط با صنعت خودرو است که “به منظور تأمین محصولات باکیفیت مطلوب برای مشتریان خودرو در سرتاسر جهان تأسیس شده است.” از جمله دلایل اصلی ایجاد IATF می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود.
1- ترغیب اعضاء برای رسیدن به الزامات یک سیستم کیفیت بین‌المللی، در وهله اول برای اعضاء تشکیل‌دهنده این سازمان و تأمین‌کنندگان مستقیم آن‌ها، اعم از تولیدکنندگان قطعات اصلی و یدکی و تأمین‌کنندگان مواد اولیه و عملیات نهایی (از جمله عملیات حرارتی، پوشش دهی سطحی و رنگ‌کاری)
2- تدوین سیاست‌ها و راهکارهایی به منظور صدور گواهینامه‌های یکنواخت سوم شخص IATF جهت اطمینان از هماهنگی در سطح بین‌المللی.
3- اجرای آموزش‌های مناسب به منظور پشتیبانی الزامات ISO/TS16949:02 و صدور گواهینامه بر اساس طرح IATF
4- تشکیل گروه‌های کاری هماهنگ با انجمن‌های مختلف جهت پی گیری اهداف IATF
اعضاء IATF عبارت‌اند از: شرکت‌های BMW، دایملر کرایسلر، فیات، فورد موتورز، جنرال موتورز (شامل اپل و واکس هال) گروه PSA (پژو-سیتروئن) رنو SA، فولکس‌واگن و انجمن‌های تخصصی شامل AIAG(آمریکا)، ANFIA(ایتالیا) FIEV(فرانسه)، SMMT (انگلستان) و VDA(آلمان)
با توجه اجمالی به اهداف ذکرشده در دو انجمن بین‌المللی فوق، مشاهده می‌کنیم که نقطه ثقل هدف‌گذاری یکی از آنان، سودآوری و بهبود فرآیندهای کسب‌وکار در زنجیره تأمین صنعت خودرو و کانون توجه دیگری، بر روی ارتقاء کیفیت و رضایت مشتریان خودرو متمرکز شده است.
صراحت و ایجاز در بیان اهداف از یک سو و عینیت و فوریت اهداف تعیین‌شده از سوی دیگر, وجه مشترک هر دو آن‌هاست. چنانچه ملاحظه می‌گردد هر دو این نهادهای بین‌المللی علیرغم گستردگی و تنوع اعضاء، هدف‌هایی را برگزیده‌اند که همگرایی فعالیت‌های ذینفعان آن‌ها را بیشتر و بیشتر کرده است. قابل‌توجه این که، مطالعه سابقه این نهادهای بین‌المللی حکایت‌کننده موفقیت‌های درخور توجه آنان در راستای نیل به اهدافشان است.
اهداف انجمن قطعه سازان و ماشین سازان تبریز، حول 10 محور اصلی تعریف‌شده که برای جلوگیری از اطاله کلام، از بازنویسی آن خودداری نموده و صرفاً به نقد و تحلیل آن بسنده می‌شود. تمامی اهداف ذکرشده در این اساس‌نامه برای ایجاد یک تشکل صنفی در جایگاه خود و با توجه به دوره زمانی تدوین آن، در حد قابل قبولی هستند. ولی از یک سو آنچه به عنوان وجه ممیزه انجمن قطعه سازان می‌توانست مورد توجه ویژه قرار گیرد، در میان این اهداف به روشنی ذکر نشده است یا در میان سایر اولویت‌ها از قلم افتاده است! و از سوی دیگر با توجه به رشد و توسعه اعضاء این انجمن، نیازهای جدیدی مطرح شده‌اند.
به عنوان مثال قطعه سازان تبریز مانند قطعه سازان دیگر، در زنجیره تأمین صنعت خودرو قرار دارند و اهمیت توجه به مناسبات و تعاملات بین عناصر تشکیل‌دهنده زنجیره تأمین صنعت خودرو برای آنان غیرقابل‌انکار است. در واقع آنچه باید در میان اهداف یک انجمن تخصصی قطعه و مجموعه‌سازی صنعت خودرو در کانون توجه قرار گیرد، تسهیل روابط بین عناصر زنجیره تأمین است.
برای روشن شدن مطلب به ذکر چند مثال می‌پردازیم، مثلاً عدم اهتمام به روابط میان سازمان‌ها در زنجیره تأمین موجب گردیده، قراردادهای ماشین کاران و تراشکاران جزء با قطعه سازان و مجموعه سازان در منطقه صنعتی تبریز، تاکنون شکل قانون‌مندی به خود نگرفته و عموماً به صورت شفاهی و بدون در نظر گرفتن تعهدات الزام‌آور مالی، کیفی و فنی، اجرا می‌شوند. بنابراین تراشکاران جزء (همان واحدهای زیر ده نفر یا به تعبیر دیگر، واحدهای میکرو) عموماً از وضعیت غیرقابل‌قبول پرداخت‌ها می‌نالند. متقابلاً مجموعه سازان نیز از کیفیت پایین قطعات تولیدی و عدم توجه به استانداردهای فنی و کیفی توسط تراشکاران، شکایت می‌کنند.
جالب‌توجه این که مشابه همین اصطکاک‌ها در رابطه بین مجموعه سازان و خودروسازان نیز قابل مشاهده است. با این تفاوت که رابطه میان آن‌ها با قراردادهای محکم و بسیار کاملی تعریف‌شده است. ولی میزان پایبندی به این تعهدات، از سوی هر دو طرف، به شدت مورد سؤال است.
علیرغم وجود مشکلات اساسی میان تمامی عناصر این زنجیره تأمین، تاکنون انجمن علیرغم جایگاه شایسته خود موفق به مداخله و اثرگذاری در این روابط نشده است. به نظر می‌رسد این‌گونه مسائل، در شرح وظایف امروزی انجمن تعریف و یا اگر تعریف‌شده، در میان اهداف دیگر جایگاه شایسته‌ای به آن اختصاص داده نشده است.
به عنوان یک مثال دیگر، روابط کاری و مالی بین شرکت تراکتورسازی (یک خودروساز عضو انجمن) و تأمین‌کنندگان آن را (که غالباً از اعضاء انجمن می‌باشند) در نظر بگیرید. آیا انجمن علیرغم برخی اقدامات مقطعی تاکنون موفق به تسهیل ارتباطات در این زنجیره تأمین شده است؟ با عنایت به مشکلات عدیده این زنجیره تأمین محلی نسبتاً کوچک، تدبیرها و راهکارهای انجمن در این میان تا چه حد مشکل‌گشا بوده است.
در رابطه با قراردادهای قطعه/مجموعه‌سازی با خودروسازان، آیا تاکنون در یکی از این‌گونه قراردادها، یک انجمن تخصصی برای حکمیت در اختلافات دو طرف حضور داشته است؟ ولی همه ما میدانیم که یکی از نقش‌های کلیدی انجمن‌های تخصصی در کشورهای توسعه‌یافته، حکمیت و صدور رأی در اختلافات و دعاوی مربوط به حوزه تخصصی‌شان است. در کدام یک از این موارد اختلاف، که غالباً بروز می‌کند، اعضاء انجمن با اتکا و پشت‌گرمی انجمن تخصصی خود حضور می‌یابند و از مشاوره کارشناسان خبره انجمن بهره می‌برند؟ راستی تا کنون چند عضو انجمن به دلیل عدم امکان ارائه دفاع منطقی از عملکرد خود قراردادی را از دست داده یا مطالبات حقه خود را وصول نکرده است؟ اگر هم اقداماتی انجام شده باشد، اثربخش نبوده است.
با توجه به موارد مطرح شده، به نظر می‌رسد اهداف انجمن علیرغم تناسب آن برای دوره تأسیس این نهاد صنفی، به عنوان یک نقطه شروع، در حال حاضر از قابلیت ایجاد تحرک و ارتقاء جایگاه قطعه سازان تبریز در مقیاس ملی و بین‌المللی برخوردار نیست. عمده‌ترین دلیل این امر را باید در عدم تناسب اهداف تعیین‌شده با نقش و کارکرد امروزی این صنعت و مشکلات و گره‌های کاری اعضاء آن در مقطع زمانی فعلی، جستجو کرد.
یکی از موارد مهمی که در فرآیند توسعه خوشه قطعات خودرو تبریز باید مورد تجدیدنظر قرار گیرد. ارائه تعریف دوباره‌ای از اهداف قطعه/ مجموعه‌سازی در خوشه است. در این هدف‌گذاری جدید نقطه تمرکز اصلی باید بر روی شناسایی مشکلات عینی و فراگیر قطعه سازان این منطقه قرار گیرد. در تعیین اهداف جدید، در عین رعایت روشنی و ایجاز، از پرداختن به موضوعاتی که می‌تواند توسط نهادهای موازی دیگر پیگیری شود، اجتناب نموده و ارتقاء هم افزایی جمعی را، به عنوان یک هدف اصولی تعقیب کرد.
با چنین رویکردی در دوره جدید فعالیت انجمن قطعه سازان به این باز تعریف اهداف توجه شده و در تعامل با کمیته راهبری توسعه خوشه قطعات خودرو تبریز، سمینارهایی برای بحث توسعه این خوشه با رویکردها و قوانین جدید تعریف‌شده است. در ادامه فعالیت نشریه کارایی برای تبیین هرچه بهتر امور با ذینفعان تعامل خواهد شد تا بتوانیم در راستای توسعه هرچه بهتر این خوشه گام برداریم.
