امید به توسعه روحانی آذربایجان
سید علی اشرف (مهدی) پورحسینی که در دوره سوم مجلس یار روحانی در کمیسیون دفاع و امنیت ملی بود، نمایندگی او را در انتخابات اخیر ریاست جمهوری در استان آذربایجان شرقی به عهده داشت. با او به نمایندگی از دولت در حالی که نماینده رسمی دولت در استان مشخص نشده بود و نمایندگان باتجربه دولت های قبلی در ارتباط با موانع و راهکارهای توسعه این منطقه صحبت کردیم. نگاه توسعه منطقه به روحانی است. این پرونده شاید برای دست اندرکاران آتی استان راهگشا باشد.
از مجلس ششم ایشان را میشناختیم. بار اولی که صحبتهای او را شنیدم در جمع قطعه سازان در سال 1381 بود. در جمعی که انتظار نداشتیم این قدر کارشناسی شده صحبت کند. یکی از افراد میانه رو و منطقی که به درستی دکتر روحانی کلید ستاد انتخاباتی خود در آذربایجان شرقی را به او سپرد. دولت اعتدال باید هم مردی معتدل را برگزیند. تمامی تماسهای تلفنی خود را جواب میدهد. برداشت این است که مبادا ذره ای مخاطب فکر کند که روحانی انتخاب شد و تمام. مردم همیشه هستند ولی دولتها میآیند و میروند. او که سابقه تقابل با محمود احمدی نژاد را در داستان سهام عدالت سازمان خصوصی سازی دارد، بیدی نیست که از این بادها بلرزد. قانون و کار کارشناسی ورد زبانش است. با او به نمایندگی از دولت روحانی در منطقه صحبت میکنیم. کسی که کرسی معاونت وزارت اقتصاد و امور دارایی و ریاست سازمان خصوصی سازی را پس از هشت سال دوباره بر عهده گرفت.
وی در ارتباط با توسعه منطقه آذربایجان و به طور کل با توجه به رویکردهای آن میگوید: ما باید از منظری به داستان نگاه کنیم که در یک جامعه ای مثل ایران و با توجه به پتانسیلهای موجود چقدر باید در بخش صنعت، به چه میزان در کشاورزی و چقدر باید در بخش خدمات سرمایه گذاری شود. با چه تناسبی این سرمایه گذاری ها باید شکل بگیرد. ما برای صنعت، کشاورزی و خدمات تعریف داریم. لذا در منطقه آذربایجان نیز باید بررسی کرد که جایگاه هر یک از این بخشها به چه شکل است؟
بنده که از دور دستی بر آتش داشتم میگویم که سرمایه گذاری در بخش صنعت و کشاورزی، کمتر از آن چیزی است که باید باشد. حال آن که سرمایه گذاری در بخش خدمات متورم است. البته خدمات یک سری زیر بخش دارد که از جنس صنعت است مانند صنعت گردشگری. صنعتی که با کمترین سرمایه گذاری میتوان بیشترین بهره برداری را کرد و خود میتواند به توسعه کمک کند. سرمایه گذاری در این بخش هم زیر شاخصهای حداقلی است. بخشی که مربوط به دلالی و واسطه گری است قطعا متورم است. آن هم دلیلی به جز سودآوری بی رنج و سریع ندارد.
پور حسینی میگوید: در سالهای اخیر فرار سرمایه گذاری از صنعت بیشتر به چشم میخورد. چرا که زیر ساختهای این سرمایه گذاری مخصوصاً در بخش بانکی اصلاً فراهم نیست. بخش صنعت ما پلاسیده و رنگ باخته است. به خصوص با اجرای بد قانون هدفمندی یارانه ها این موضوع بدتر هم شد. اگر امیدی هم به تلطیف وضعیت صنعت که میتوان با رشد خود به توسعه منطقه کمک کند داشتیم، با اجرای این قانون آن هم رنگ باخت. بخش کشاورزی ما که در دوران خاتمی به خودکفایی گندم هم رسید در دوره هشت ساله اخیر بیش از پیش با واردات بی رویه و گاهاً ناگزیر بیشتر پلاسید. یک روز میتوانستیم گندم صادر کنیم و اکنون به ازای پول نفت گندم وارد میکنیم، این وضعیت نگران کننده است. بطوریکه هم اکنون بیش از نیمی از نیاز کشور را وارد میکنیم. با واردات محصولات کشاورزی به بهانه دادن میوه ارزان به مردم دودمان کشاورزان را برچیدیم. ولیکن در بخش دلالی رشد عمده داشتیم، یک مغازه میخریم چند ماه بعد به دو برابر میفروشیم.
رئیس ستاد انتخاباتی روحانی در استان دلیل عدم توسعه یافتگی را عدم تطبیق اقدامات با سند چشم انداز 20 ساله میداند. وی میگوید: اگر با متر این سند، وضعیت صنعت، کشاورزی خدمات ارزیابی میشد، اکنون میدانستیم چرا و چگونه به نتیجه نرسیدیم. میدانستیم چرا منطقه آزاد ارس توسعه نیافته، چرا صنایع پایین دستی مس سونگون در کنار آن ایجاد نشده و ما همچنان خام فروشی میکنیم. چرا با استانداردهای توسعه صنعت گردشگری فاصله داریم و چراهای دیگر…
وی شرط توسعه یافتگی را باور عملی به بخش خصوصی میداند. نکته ای که در آذربایجان نمود واقعی دارد. بیشترین سرمایه گذاری در این منطقه توسط این بخش شکل گرفته است. درتمامی کشورهای توسعه یافته موتور محرکه این بخش است.
وی امیدوار است که این وضعیت در دولت یازدهم اصلاح شود. البته در ادامه میگوید: اصلاح نمیتواند آنی باشد. با توجه به اینکه مسیر توسعه که از یک دهه قبل شروع شده بود، طی سالیان اخیر و به دلیل اشتباهات شکل گرفته دچار مشکل شد، به این زودی ها هموار نخواهد شد. چرا که قطار وقتی ترمز میزند درجا نمیایستد، قطاری که از مسیر خارج شده، ابتدا باید عقب بیاوریم و در مسیر جایی که سوزنبان اشتباه کرده، سوزن را تنظیم کرده، تا در مسیر قرار گیرد. پس ما هم اگر بخواهیم دوباره به مسیر اصلی برگردیم زمان خواهد برد. امیدواریم که با دیدگاه ها و علاقمندی های خاص دولت دکتر روحانی به منطقه آذربایجان بتوانیم، این استان را در مسیر رشد و توسعه قرار دهیم.
آذربایجان شرقی با مرکزیت تبریز، در تاریخ معاصر ایران نقش مهمی را ایفا کرده است. در دوران قاجار تبریز شهری ولیعهد نشین بود، یعنی شاه بعدی را این شهر تربیت میکرد. بسیاری از سیاستمداران بزرگ مثل امیرکبیر، قائممقام فراهانی، مصدق و… در تبریز تربیت شدهاند. در قرن نوزدهم افکار نو از اروپا به تبریز و از اینجا به کل ایران پخش میشد. در آن زمان به دلیل نبود امکاناتی مثل صنعت حمل و نقل هوایی و ریلی و همچنین مشکلات در سفرهای دریایی، همه از مسیر زمینی و به کمک این شهر پا به سرزمین ایران میگذاشتند. پس از راهاندازی صنایع فوق در ایران مثل حمل و نقل هوایی، ریلی و… نقش این شهر کمرنگ شد. تبریز به عنوان دروازه ورودی کشور نقش مهمی در تاریخ معاصر، انقلاب مشروطه و وقایع پس از آن و سپس انقلاب اسلامی داشت.
قبل از سال 1340 صنعت مهمی در ایران وجود نداشت، صنایعی چون سیمان، قند و شکر و صنایع کوچک عمده مقوله صنعت در کشور را تشکیل میدادند. از دهه 40 به بعد، صنایع بزرگی مثل ماشینسازی تبریز، تراکتورسازی، مس سرچشمه و… در ایران ایجاد شد. عمده این صنایع نیز به دلیل موقعیت استراتژیک آذربایجان در این منطقه و شهر تبریز که منطقه صنعتی غرب نامیده میشود مستقر شدند. با پیروزی انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی و شرایط آن سرمایه گذاری خاصی در این منطقه شکل نگرفت. میتوان گفت به جز صنعت پتروشیمی، سرمایه گذاری عمومی بزرگی در این حوزه در تبریز شکل نگرفت. به جز پتروشیمی که یک سرمایه گذاری میلیاردی بوده، آنچه در قالب سرمایه گذاری شکل گرفته در بخش خصوصی انجام شده است. یعنی منطقه آذربایجان آن نقش کلیدی در توسعه کشور را از دست داده است.
در دهه های اخیر خبری از سرمایه گذاری ها و پروژه های ملی بزرگ در استان نبود. شاید پروژه ای در اندازه فولاد مبارکه اصفهان با سرمایه گذاری بیش از 10 میلیارد دلاری می توانست آثار توسعه ای قابل توجهی برای منطقه داشته باشد. هم اکنون صنایع قدیمی منطقه مستهلک شده و اگر وجود بخش خصوصی قوی را در منطقه نداشتیم نام تبریز به یادها سپرده شده بود. اما باید این نکته را در نظر گرفت که علیرغم حضور قوی بخش خصوصی در منطقه، توان مالی این بخش پایین است و به دلیل دیدگاه دولتی محور در کشور تا برهه زمانی طولانی خیلی میدان به این بخش داده نشد. از سال 84 اجرای اصل 44 قانون اساسی این امر را تا حدودی تسهیل کرد. اما همین اصل مانع سرمایه گذاری دولت در صنایع بزرگ شد. منطقه ای که به سرمایه گذاری های بزرگ برای توسعه نیاز داشت با این مانع قانونی نیز مواجه شد؛ لذا دولت مانع قانونی بر سر راه خود دارد. در این عرصه و با چنین مواردی راه حل چیست؟
راهکار جمع بندی شده توسط مرکز آمار سازمان مدیریت صنعتی استان برای توسعه آذربایجان شرقی، حرکت در مسیر صنعتی شدن است. با استفاده از سه محور که به شرح ذیل است:
محور اول: توسعه صنعتی استان
نوسازی صنایع قدیمی مانند ماشین سازی تبریز.
ایجاد صنایع تبدیلی در کنار معادن غنی این منطقه مانند مس سونگون که میتواند ارسباران را متحول نماید و یا نفلین سینیت در سراب که آن منطقه را میتواند دچار تحول نماید.
وجود دانشگاه های قوی باعث شده نیروهای متخصص خوبی داشته باشیم. تقویت دانشگاهها باید در این محور مورد توجه قرار گیرد. در شرایط فعلی دانشگاهها در کشور مصرف کننده تکنولوژی هستند در صورتی که باید تولید کننده آن باشند. متأسفانه رانتخواری در علم افزایش یافته است. در این حوزه ما باید به دنبال نیروی متخصص صنعت ساز و نه نیروی متخصص کار برنده ابزار باشیم.
محور دوم: توسعه گردشگری
تجارب کشورهای توسعه یافته نشان میدهد که صنعت گردشگری با کمترین سرمایه گذاری بیشترین بازدهی و اشتغالزایی را دارد. آمارها نشان میدهد به ازای ورود هر گردشگر به منطقه تقریباً 9 شغل ایجاد میشود. با توجه به تنوع آب و هوایی منطقه و طبیعت بکر آذربایجان، با سرمایه گذاری کم در این حوزه میتوان اشتغالزایی بالایی ایجاد نمود. در نتیجه میتوان تبریز، دروازه ورود افکار جدید را، مجدد احیا کرد.
محور سوم: توسعه منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس
این منطقه میتواند نقش قرن نوزدهمی این منطقه را احیا کند. اقتصاد آزاد در این منطقه تمرین میشود. یعنی ما چگونه میتوانیم وارد WTO شویم. دنیای ما، کشورهای همسایه مانند آذربایجان، ارمنستان و … نیست. ما اگر منطقه آزاد ارس را که موقعیت ویژه در ایران دارد، بتوانیم فعال کنیم (اولین راهآهن ایران از جلفا به میانه به دلیل جنگ قرهباغ غیر فعال شد که ما باید آنرا فعال کنیم)، با کشورهای قفقاز، آسیای میانه همسایه تجاری میشویم. ترکیه در آینده عضو اتحادیه اروپا خواهد شد، در نتیجه به کمک این منطقه ماهم همسایه اتحادیه اروپا خواهیم شد. یعنی همسایه کشوری که 20000 میلیارد دلار تولید ناخالص ملی دارد و نه 60 میلیارد دلار!! ما باید به منطقه آزاد ارس به عنوان یک فرصت استثنایی نگاه کنیم، تا بتوانیم عقب افتادگی صد ساله آذربایجان را جبران کنیم.
روش اجرایی شدن راهکارهای فوق:
امکانات صندوق توسعه ملی راه کار اجرایی شدن موارد فوق است. طبق قانون برنامه پنج توسعه از سال اول 20 درصد درآمد حاصل از صادرات نفت به این صندوق واریز میشود. با افزایش 3 درصد در سال، این رقم به 32 درصد در سال آخر اجرای این قانون خواهد رسید. در نتیجه علیرغم کاهش درآمدهای نفتی منابع خوبی میتوانیم برای توسعه صنعتی در این صندوق داشته باشیم. در این راستا دولت سرمایه گذاری های خود را در حوزه زیرساختها مانند توسعه فرودگاهها، راه سازی و… انجام خواهد داد.
اما توسعه آذربایجان به روشهای ذکر شده عملی است یا نه؟ و به طور کلی موانع این توسعه چیست؟ فرصتها چگونه باید بهره برداری شود. در طول تاریخ پس از انقلاب چه اقداماتی در این راستا شده است. ما را بر آن داشت تا برای این پرونده به سراغ دستاندرکاران مدیریت اجرایی استان در سال های پس از انقلاب برویم. استاندارانی که هر یک به سهم خود در رسیدن این بار به منزل تلاش داشتهاند.
با لیستی از اسامی استانداران روبرو بودیم:
رحمت اله مقدم مراغه ای با سابقه سه ماه فعالیت
نورالدین وحید غروی با سابقه 19 ماه فعالیت
محمدعلی نژاد ساریخانی با سابقه 7 ماه فعالیت
حسین طاهری با سابقه 32 ماه فعالیت
امیر عابدینی با سابقه 40 ماه فعالیت
اکبر پرهیزکار با سابقه 56 ماه فعالیت
علی عبدالعلی زاده با سابقه 60 ماه فعالیت
یحیی محمد زاده با سابقه 48 ماه فعالیت
محمد علی سبحان الهی با سابقه 48 ماه فعالیت
محمد کاظم معمار زاده با سابقه 36 ماه فعالیت
احمد علیرضا بیکی با سابقه 55 ماه فعالیت
با توجه به پیگیرهایی که انجام شد و نوع حضور استانداران دهه اول انقلاب (مدت زمان کم) و یا عدم دسترسی، موفق شدیم با تعدادی از این عزیزان گفتگو کنیم. البته اولویت با کسانی بود که حداقل یک دوره چهار ساله مدیریت اجرایی استان را بر عهده داشتند. از آقای اکبر پرهیزکار دیدارهای خود را آغاز کردیم و موفق شدیم با آقایان عبدالعلی زاده، محمد زاده، سبحان الهی و احمد علیرضا بیگی دیدار داشته باشیم. بعضی دیدارها کوتاه و بعضیها مفصل. آنچه در پی خواهد آمد ماحصل گفتگوی ما با این عزیزان در مورد توسعه آذربایجان و اقداماتی که در دوره آنها انجام شده و وضعیت فعلی منطقه بود.
