آذربایجان؛ خاستگاه انتشار نخستین چاپ دیوان حافظ

پس از برگزاری نشست «حافظ پژوهی در آذربایجان»(نهم آذرماه١٣٩۴-دانشگاه تبریز )، تماس ها و پیغام هایی در تایید این نشست و یادکرد ضرورت برگزاری و اهمیت آن، از سوی برخی از پژوهشگران و محقّقان کشور، واصل شد. سلسله جنبان این پیغام های شوق انگیز، جمله ای بود که دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی، به واسطه محقّق ارجمند؛ دکترباقر صدری نیا، محبّت فرموده و خواستار تداوم کار و انجام آن در قالب یک کتاب شده بودند.

تدوین مقاله ای علمی، برای تقدیم به مخاطبان مجلّه وزین کارایی، در فرصتی اندک، امکان پذیر نبود؛ منتها نظر به اهمیت بحث و به عنوان مقدمه ای بر موضوع، یادداشتی که البته از تازگی و اهمیت خالی نیست، تقدیم می نمایم.

براساس مستندات تاریخی و بررسی هایی که نویسنده این سطور در خصوص نسخه های چاپی دیوان حافظ به عمل آورده، نخستین چاپ دیوان حافظ در سال ١٧٩١ میلادی (حدود ١١٧٠ شمسی) توسط یک سیاستمدار و فرهنگ دوست تبریزی به نام ابوطالب تبریزی؛ فرزند محمّد بیگ خان، در شهر کلکته هندوستان انجام گرفته است. انتشار دیوان حافظ توسط ابوطالب تبریزی، سرآغاز حافظ پژوهی در عصر جدید و توجّه گسترده علاقه مندان فرهنگ اسلام و ایران به ادبیات فارسی در سراسر جهان به شمار می رود. بعد از این چاپ بود که دو کشور عثمانی و مصر، به بررسی شعر حافظ روی آوردند و سخنوران دنیا، با شعر و اندیشه حافظ آشنا شدند.

زندگی ابوطالب تبریزی

پدر ابوطالب؛ محمّدبن بیگ خان بن شفیع تبریزی نام داشت که به دلیل سکونت در اصفهان، به اصفهانی نیز شهرت یافته است. در جوانی از بیم خشم نادرشاه افشار راهی هندوستان شد و در شهر لکهنو اقامت گزید.(غلامی جلیسه،٢٧:١٣٩٢). ابوطالب در این شهر زاده شد و بر همین اساس به « ابوطالب هندی» یا « ابوطالب لکهنویی» نیز معروف شد. البته برخی از کتب تراجم، به دلیل اقامت طولانی مدت ابوطالب در شهر لندن، از او با عنوان «ابوطالب لندنی» نیز یاد کرده اند.

از گزارشات احوال ابوطالب تبریزی چنین برمی آید که وی مردی سیاستمدار، هوشمند، ادب دوست و علاقه مند به فرهنگ اسلام و ایران بود. وی پس از یک زندگی پر فراز و نشیب و طوفانی، در سال ١٢٢٠ قمری در کلکته از دنیا رفت و درهمان جا به خاک سپرده شد.(مجدالدین کیوانی،۶٢۶:١٣٧٢).

آثار ابوطالب تبریزی

مهم ترین اثر ابوطالب تبریزی، خلاصه الافکار است. تذکره ای شامل شرح حال و نمونه آثار شاعران فارسی گو از روزگاران قدیم تا زمان حیات ابوطالب. این تذکره به دلیل دارا بودن بر اطّلاعات تاریخی و ادبی درباره سرایندگان فارسی زبان، از تذکره های ممتاز و البته ناشناخته به حساب می آید. از دیگر آثار او می توان به رساله در علم اخلاق، مصطلاحات موسیقی، علم عروض، دیوان اشعار، معراج التوحید و مسیرطالبی اشاره کرد.

ابوطالب تبریزی و تصحیح و انتشار دیوان حافظ

یکی از مهم ترین و تاریخی ترین اقدامات ابوطالب تبریزی، تصحیح و چاپ دیوان حافظ است. ابوطالب در ذیل شرح حال حافظ در کتاب خلاصه الافکار، گزارش می دهد که به پیشنهاد یکی از دوستان انگلیسی اش، دیوان حافظ را از روی ١٢ نسخه خطی تصحیح کرده و آن را در اواسط سال ١٢٠۶ قمری در ١٢٠٠ نسخه چاپ کرده است. براساس شواهد تاریخی، این چاپ، اوّلین چاپ دیوان حافظ است.

ابوطالب تبریزی در سال ١٢٠٢ ق به دستور ریچارد جانسن(Richard jahnson (١٧۵٣ ـ ١٨٠٧ م) کار تصحیح دیوان حافظ را آغاز کرد. ریچارد جانسن یکی از مستشرقین انگلیسی تبار کمپانی هند شرقی بود که علاقه وافری به ادبیات فارسی داشت و به همین جهت، کلکسیونی از نسخ خطی را نیز جمع آوری کرده بود. ظاهرا در حال حاضر، مجموعه ای از این نسخ خطی، در کتابخانه ایندیا آفیس لندن موجود است.

عشق و علاقه ابوطالب تبریزی به این مقوله، در کنار جذابیّت چاپ، که در آن دوران صنعتی شگفت به حساب می آمد، ابوطالب را بر آن داشت که کار تصحیح دیوان حافظ را در شهر کلکته آغاز کند. وی در مقدمه دیوان حافظ در باب روش و اهمیت صنعت چاپ چنین بیان می کند:

«مجملی از بیان آن فن شریف اینکه حروف مفرده تهجی را به کثرت از سرب یا امثال آن ریخته با خود می دارند و در حین کار، آنها را به یکدیگر متصّل نموده موافق نقش کتاب، صفحه می سازند و آن صفحه را بر آلتی چوبین که به سبب تعبیه ای چند، سهل الحرکت است، بسته و مرکبّی خاص بر آن مالیده به حرکت همان آلت، بر روی کاغذ نقش می گیرند. هر چند در اتصّال حروف و بستن صفحه و احتیاط غلاط ها [کذافی الاصل.ظ:اغلاط چاپی] در ابتدا اندک تأنی به کار می رود، اما در حین نقش، به حدّی کار به سرعت می شود که در مدت دو ساعت، پانصد صفحه که هر صفحه دو ورق باشد، مرتّب می گردد. کتابی که مشتمل بر ده هزار بیت بوده باشد، اگرچه در عرض دو سه سال به اتمام می رسد، اما همین که یک کتاب به آخر رسید، پانصد کتاب مکمّل می گردد و جبر نقصان آن مدت به این صورت به عمل می آید».(دیوان حافظ،مقدمه ابوطالب تبریزی، ١٧٩١: ١)

ازجمله نکات مهم در این چاپ، استفاده حساب شده و دقیق ابوطالب از نسخ خطی در چاپ و انتشار دیوان حافظ است. ابوطالب تبریزی، در آن زمان با مقوله تصحیح متون کهن آشنا بوده و با علم به این مهم، دست به انتشار این دیوان زده است. بررسی و شناسایی نسخ خطی کهن و اصحّ در دیار هندوستان، برای تصحیح این کتاب، وی را ناچار ساخته بودتا از حدود ١٢ نسخه خطی در تصحیح این متن بهره بگیرد (آلداوود،١٣٨٢: ٢٠) وی در مقدمه ای که بر دیوان حافظ نوشته، در باب مشکلات این کار می گوید:

«به ملاحظه فقدان کتب صحیحه در این دیار و از چند کتاب ابتر، انتخاب نسخه منقّحه که مطابق اصل یا کالاصل تواند شد، این کار متعسّر می نمود، اما با امید امداد روحانیّت خواجه و استرضای صاحب معظّم الله قبول نمودم و از چند کتاب که فی الجمله گمان صحّت بر آنها می رفت، به واسطه ملکه این فن و اطّلاع بر اسالیب سخن انتخاب نمودم و آن را به چهاپخانه[کذافی الاصل.چاپخانه] رسانیده در ملاحظه صحّت غلط ها نیز جّد و کّد به کار بردم، چنانچه بر هر صفحه، ده دوازده مرتبه نظر کردن می افتاد و امید این بود که نام غلط در کتاب نماند، اما به دو سبب این کار دلخواه صورت نگرفت، یکی به جهت اینکه در اثنای چهاپه[کذافی الاصل.چاپ]، نقطه و حروف خورد شکسته می شود، دیگر از نصفه ردف شین تا آخرها، امر مقابله به یکی از رفقای بی توفیق این حقیر تعلّق داشت. القصّه بعد اطّلاع بر اسباب مذکوره، بار دیگر نظری انداخته آن غلط ها را با نشان ورق و صفحه و سطر در چند ورق تیرجوار ضبط ساختم و در ذیل این اوراق درج نمودم».(حافظ،مقدمه ابوطالب،١٧٩١: ٢)

تصحیح متن دیوان حافظ توسط ابوطالب تبریزی، تا سال ١٢٠۶ ق. به طول انجامید. ابوطالب، گزارشی خواندنی در خصوص تیراژ، نوع چاپ و قیمت این کتاب در آن زمان در کتاب خلاصه الافکار خود آورده است. مطابق این گزارش، در آن سال چاپ دیوان حافظ با تیراژ ١٢٠٠ نسخه به اتمام رسیده بوده که از این میان ۶٠٠ جلد از دیوان حافظ بر روی کاغذ فرنگی چاپ شده بود که قیمت آن در آن زمان ١۶ روپیه بوده و ۶٠٠ جلد دیگر آن بر روی کاغذ هندی منتشر شده که به قیمت ٨ روپیه به فروش می رسیده است.(آلداوود،١٣٨٢: ٢٠).

از نکات ارزشمند تاریخی در این تصحیح، اشاره به نام دستاندرکاران چاپخانه و وظایف آنها در چاپ این کتاب است که از حیث تاریخ چاپ، بسیار مهم است. دیوان حافظ ابوطالب، به اهتمام ای اپجان و با همکاری جان چیمبرس، عظیم الدین، هرنام سنکه و تیتورام به چاپ و انتشار رسیده است.(حافظ، ١٧٩١: ۴)

بعد از مقدمه ای در چگونگی چاپ و انتشار دیوان حافظ، ابوطالب مقدمه ای در «بیان احوال خواجه» به نگارش درمی آورد. این مقدمه به جهت اهمیتش، بعدها به صورت جداگانه در نشریه بخش اردوی دانشگاه سند، (جام شورو، ش. ٨- ٩ به سال ٩۵- ١٩٩۴ م. صفحات ۵١٩ تا ۵٢٢) به چاپ رسید (عقیل، ١٣٩١: ٢٣). بعد از این مقدمه، جواب سئوالات آقای جانسن در شناخت عشق توسط ابوطالب درج شده و بعد از آن غلطنامه کتاب در ٢٧ صفحه به چاپ رسیده است.

دیوان حافظ با مقدمه ای منسوب به جامع آن، یعنی محمد گلندام آغاز میگردد که ابتدای آن بدین قرار است:

«بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین فی التتمیم. حمد بی حد و ثنای بی عد و سپاس بی قیاس خداوندی را که جمع دیوان حافظان ارزاق به پروانه سلطان ارادت اوست، بی مانندی که رفیع بنیان ایوان سبع طباق، نشانه عرفان حکمت بی علت او، حکیمی که طوطی شکرخای ناطقه انسانی را در محاذات آینه تأمل عرایس معانی، به آوای دلگشای…».

این دیوان با قصاید حافظ آغاز می گردد و در ابتدای آن، قصیدهای منسوب به حافظ در مدح امام علی(ع) به چاپ رسیده است که در بسیاری از چاپ های امروزی دیوان حافظ، اثری از آن نیست و مطلع آن چنین است:

مقدّری که ز آثار صُنع کرد اظهار سپهر و مهر و مه و سال و ماه و لیل و نهار

مدار سیر کواکب به امر کن فیکون قرار داد بر این طاق گنبد دوّار

بعد از قصاید، به ترتیب، غزلیات، قطعات، ترجیعات، ترکیب بندها، مخمس ها، مثنوی ها و در نهایت، رباعیات ذکر شده است.

باری دیوان حافظ ابوطالب تبریزی را می توان یکی از شایسته ترین و ارزشمندترین فعالیت های علمی وی به شمار آورد؛ خدمتی بزرگ که در گسترش زبان و ادبیات فارسی در هندوستان و عرصه بین الملل، نقشی مهم و اساسی داشت. این چاپ تا سال های سال، اساس بسیاری از چاپ های دیگر و همچنین ترجمه ها، شروح و مطالبی بوده که پیرامون دیوان حافظ به نگارش درآمده است.

در پایان،به متولیّان محترم امور پژوهش در دانشگاه تبریز و دیگر مراکز تحقیقاتی، پیشنهاد می شود که با توجّه به گذشت نزدیک به ٣٠٠ سال از چاپ این نسخه ارزشمند دیوان حافظ، و با عنایت به اینکه نسخه مذکور بسیار کمیاب و غیرقابل دسترس است، و همچنین نظر به اهمیت تاریخی و ادبی این کتاب به ویژه اهمیت تاریخی آن در حوزه جریان زبان و ادبیات فارسی در آذربایجان، شایسته است این کتاب، ضمن بازبینی های دقیق علمی، مجدّدا به زیور طبع برسد.(الحمدلله اوّلاوآخرا).