سعیده شفیعی – پژوهشگر اقتصاد
اهداف و ارکان شاخص
به طور کلی شاخص فضای کسب وکار نشان می دهد که کارآفرینان برای راه اندازی کسب وکار کوچک تا متوسط تا چه اندازه با قوانین و مقررات آسان یا دشوار روبه رو هستند. این شاخص ، تغییرات مؤثر بر ده حوزه مربوط به چرخه عمر (Life Cycle) کسب وکار را ردیابی کرده و می سنجد و از آن برای تجزیه و تحلیل دستاوردهای اقتصادی و شناسایی اصلاحات مؤثر استفاده می شود.
مقایسه کشورها با یکدیگر ، روش مناسبی برای سیاست گذاران حوزه قوانین و مقررات است. شاخص فضای کسب وکار (Doing Business) به رتبه بندی کشورها از منظر سهولت فضای کسب وکار برای صنایع کوچک تا متوسط می پردازد. بانک جهانی همه ساله از سال 2004 تاکنون این گزارش را ارائه می کند. در آخرین گزارش این شاخص، تعداد 190 کشور بررسی و رتبه بندی شدند. هرچند رتبه بندی فضای کسب وکار و شاخص های اصلی ، تمامی جوانب فضای کسب وکار و همچنین رقابت پذیری کشورها را که برای شرکت ها و سرمایه گذاران مهم است ، اندازه گیری نمی کند ؛ با این حال ، رتبه بالا در این شاخص به منزله آن است که دولت فضای مناسبی را برای انجام کسب وکار مهیا کرده است.
شاخص مورد نظر ، تغییرات مؤثر بر ده حوزه مربوط به چرخه عمرِ کسب وکار را ردیابی کرده و سنجیده است. این حوزه ها عبارت اند از : شروع کسب وکار ، اخذ مجوز ساخت ، اشتراک برق ، ثبت دارایی ها ، اخذ اعتبار ، حمایت از سرمایه گذاران ، پرداخت مالیات ، تجارت بین المللی ، اجرای قراردادها و رفع ناتوانی از پرداخت دیون. رکن دیگری نیز باعنوان استخدام نیروی کار در این شاخص محاسبه و بررسی می شد که طی سال های اخیر در رده بندی کشورها لحاظ نشده است. هریک از این حوزه ها معیارهایی دارند که میانگین حسابی این معیارها ، جمع امتیازات هر حوزه را تشکیل می دهد.
شیوه محاسبه
نحوه جمع آوری اطلاعات در این گزارش به این صورت است که بیشتر زیرشاخص های کسب وکار ، به قوانین و مقررات مربوط می شوند و توسط تیم خبره در بانک جهانی مورد بررسی قرار می گیرند. موارد مرتبط با هزینه ها با ارسال پرسش نامه به افراد خبره ، وکلا و مراکز مربوط به هر حوزه در سراسر دنیا جمع آوری شده و پس از تجزیه و تحلیل های علمی و آماری ، محاسبات شاخص انجام می گیرد.
داده های این گزارش نه تنها موانع کسب وکار را نشان می دهد ، بلکه منشأ این موانع را هم مشخص کرده است و از این رو برای سیاست گذاران در زمینه اصلاح قوانین و مقررات کمک شایان توجهی محسوب می شود. البته روش شناسی این گزارش محدودیت هایی نیز دارد. از جمله آن که برخی از حوزه های مهم مربوط به صنعت از قبیل : نزدیکی کشورها به بازارهای بزرگ ، کیفیت خدمات زیرساختی ( غیر از موارد مربوط به تجارت بین المللی و دسترسی به برق ) ، امنیت دارایی در برابر سرقت ، شفافیت در تدارکات دولتی ، شرایط کلان اقتصادی یا توانمندی نهادها ، در این شاخص بررسی نمی شوند.
رتبه بندی جهانی
بر اساس جدیدترین گزارش بانک جهانی (2018) از شاخص سهولت فضای کسب وکار ، نیوزلند ، سنگاپور ، دانمارک ، کره جنوبی ، هنگ کنگ ، آمریکا ، انگلستان ، نروژ ، گرجستان و سوئد رتبه های اول تا دهم را کسب کرده اند. ونزوئلا ، اریتره و سومالی نیز رتبه های پایانی (188 تا 190) این رده بندی را در اختیار دارند. جمهوری اسلامی ایران نیز در رتبه 124 این رده بندی قرار گرفته است.
وضعیت ایران در زیرشاخص های کسب وکار
از منظر تاریخی ، دولت دهم زمانی اقتصاد ایران را به دولت یازدهم تحویل داد که ایران در رتبه بندی فضای کسب وکار رتبه 145 از بین 185 کشور جهان را به خود اختصاص داده بود. شاخص فضای کسب وکار در ایران طی سال های فعالیت دولت یازدهم بهبود یافت و به 124 از بین 190 کشور جهان رسید. البته لازم به ذکر است ، از 10 مولفه تعیین کننده وضعیت فضای کسب وکار در ایران طی پنج سال گذشته ، رتبه ایران در هفت زیرشاخص نزول داشته و تنها سه زیرشاخص با بهبود مواجه شده اند که بهبود قابل توجه این سه زیرشاخص سبب ارتقای جایگاه کشور در بین سایر کشورها شده است.
نکات مثبت
بیش ترین بهبود در زیرشاخص های فضای کسب وکار مربوط به زیرشاخص « اخذ مجوز ساخت » است که رتبه ایران را در این شاخص طی پنج سال گذشته ، 141 پله بهبود یافته داده است. در حال حاضر اگر چه بخش مسکن در ایران در رکود قرار دارد اما مسئولان شهرداری ها برای رونق در این بخش ، مراحل اخذ پروانه ساخت را آسان تر کرده اند.
ایران در گزارش جدید بانک جهانی از نظر « دریافت انرژی برق » رتبه 99 را به خود اختصاص داده است که نسبت آغاز به کار دولت یازدهم ، 64 رتبه بهبود نشان می دهد. در این خصوص وزارت نیرو از سازمان های برق منطقه ای خواسته تا برای کمک به بخش تولید عملیاتی مانند اخذ مجوزها را نسبت به قبل راحت تر کنند که این امر خود را در بهبود این زیرشاخص نشان داده است.
همچنین در زیرشاخص « ثبت دارایی » نیز عملکرد اقتصاد ایران نسبت به پنج سال گذشته بهبود یافته و از رتبه 165 به 87 ارتقا پیدا کرده است.
نکات منفی
بر اساس گزارش بانک جهانی ، پایین ترین عملکردها مربوط به سه زیرشاخص « پرداخت مالیات » ، « ورشکستگی و پایان فعالیت تجاری » و « سهولت تجارت بین المللی » بوده است که در بین سی کشور پایین رتبه بندی قرار دارد.
بر این اساس ، در زیربخش « ورشکستگی و پایان فعالیت تجاری » فضای کسب وکار ایران طی پنج سال گذشته بدترین عملکرد را داشته و از رتبه 126 به 160 سقوط پیدا کرده است.
همچنین بر اساس گزارش بانک جهانی ، رتبه جهانی ایران از نظر زیرشاخص « اخذ اعتبار » ( سهولت دریافت وام ) نیز بدتر شده است. در حالی که ایران از این منظر در سال 2013 میلادی در رتبه 83 در بین کشورهای جهان قرار داشت ، بر اساس گزارش سال جاری این رقم به 90 تنزل یافته است.
رتبه ایران در زمینه زیرشاخص « ورشکستگی و پایان فعالیت تجاری » 34 پله نزول داشته و از 126 در سال 2013 به 160 در گزارش سال جاری رسیده است.
« شروع کسب وکار » در ایران سخت تر شده و ایران در این شاخص نسبت به پنج سال گذشته 10 پله نزول داشته است و در جدیدترین گزارش این نهاد در رتبه 97 قرار دارد.
