حلقه حاشیه نشینی ، فضای انباشت رنج های بی انتها

کارایی : آیا در مورد حاشیه نشینی در تبریز مطالعه ای صورت گرفته است ؟ آیا متولیان خدمات شهری، انبوه سازان و معاونت های مرتبط در استانداری برآوردهایی در این زمینه دارند؟
برزگر : بله، مطالعاتی در این مورد انجام گرفته است. مساله این جاست که در یازده سال گذشته هیچ گونه تسهیلاتی به جز تسهیلات مرتبط با مسکن مهر بخش خصوصی تعلق نگرفته است. منظور تسهیلاتی است که بانک ها به متقاضیان ارائه می کنند و قابل انتقال به خریداران است. اوضاع جامعه به گونه ای است از شش دهک به پایین، برای تامین مسکن نیاز به حمایت های تسهیلاتی دولتی دارند. با این وجود خوشبختانه از اواخر سال 94 تسهیلاتی تا سقف شصت میلیون تومان برای احداث، واحد مسکونی توسط بانک مسکن پرداخت و با نرخ 18 درصد و قابل انتقال به خریداران پرداخت می گردد. این تسهیلات به تناسب پراکندگی جغرافیایی شهری و روستایی ارائه می شود. به نظر می رسد افزایش سقف این تسهیلات تا 150 میلیون تومان منجربه بهبود بیشتر در بازار مسکن گردد. افزایش سقف تسهیلات تابیدن پایه برای خریداران این امکان را فراهم می آورد وقتی چنین نیست و متقاضیان نمی توانند برای خود سرپناهی در درون شهر پیدا کنند. به سمت حاشیه شهر می‎روند. امروز حاشیه نشینی در شهر تبریز، در ظاهر و با احداث کمربندی پاسداران مهار شده در عوض این حاشیه نشینی به جنوب و جنوب شرقی شهر کشیده شده است. هم اکنون نواری از حاشیه نشینی در جنوب تبریز کشیده که از غرب از باغ معروف کجوار، آخماقیه، رواسان و اسفهلان شروع و به شرق تا کندرود، فتح آباد و شادآباد، نعمت آباد و پینه شلوار کشیده می شود. مردم چاره ای ندارند جز این که با خرید قطعات کوچک برای خود سرپناهی درست کنند. حاشیه نشینی مشکلی است که آینده شهرها به خصوص کلان شهرها را تهدید می کند. این پدیده همچنین به دنبال خود ناهنجاری های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی به همراه دارد. به همین دلیل هم سندی تحت عنوان «سند ملی احیاء بهسازی و نوسازی و توانمندسازی مناطق ناکارآمد شهری» در دولت تدبیر و امید مصوب شده است اگرچه این مصوبه متاسفانه هنوز آن طور که باید و شاید اجرایی نشده است. متولی اصلی اجرای سند وزارت راه و شهرسازی، شهرداری ها و معاونت های استانی عمران و بهسازی شهری هستند. اجرای این سند و ترمیم بافت های فرسوده و مهار حاشیه نشینی توان مضاعفی می طلبد و تحقق کامل آن نیازمند عزمی ملی است.

کارایی : با توجه به ارتباطاتی که شما با متولیان و نهادهای عهده دار نوسازی و ساماندهی حاشیه ای دارید. آیا دست اندرکاران به عمق ماجرا واقفند.
برزگر : بله، به عنوان مثال مسئول بنیاد مسکن، آقای مهندس باباپور طی جلسه ای که اخیراً برگزار شد، عنوان کردند که در یکی از روستاهای آذربایجان شرقی بین 250 الی 300 واحد مسکونی، بدون مراجعه به بنیاد مسکن احداث شده است.این نشان می دهد که مسئولین در جریان امر هستند. مساله این است که تعداد افرادی که از سر ناچاری به ساختن خانه ای غیرمجاز روی آوردند به قدری زیاد است که کنترل امور را از دست مسئولین و متولیان خارج کرده است. حاشیه نشینی هم در شمال تبریز هم در جنوب تبریز و هم در قسمتی از غرب تبریز مشهود است. حاشیه ها بسیار آسیب زا هستند چون در این مناطق خدمات شهری از جمله مراکز آموزشی، بهداشتی، فرهنگی، تفریحی پارک و مراکز مذهبی بسیار پایین است. این امر خود زمینه ساز ناهنجاری های زیادی می شود افرادی که لاجرم در حاشیه ها سکنی گزیده اند. همه بالجبار و برای یافتن شغل به شهرها مهاجرت کرده اند. و ما باید به نوعی برای جلوگیری از مهاجرت از روستاها به شهر، اشتغال را به روستاها ببریم روستاها هم توانمند شوند اما متاسفانه تمامی امکانات در کلان شهرها به خصوص تهران متمرکز است. دامنه مشکل به قدری گسترده است که وزیر کشور عنوان می کند که بیش از یازده میلیون نفر حاشیه نشین داریم و باید آن ها را ساماندهی کنیم و همچنین 77 هزار هکتار بافت فرسوده داریم که می گوییم 7 هزار هکتار آن ساماندهی شده و 70 هزار هکتار دیگری باقی مانده است. به گونه ای که در طی مسیرگشایی هایی که در طی سال های اخیر صورت گرفته است. خانه های بسیاری مشاهده می شود که به شکل ویرانه هستند.
هم اکنون 50 درصد مسکن های ما مقاوم سازی و احیاء شده است اما 50 درصد دیگر هنوز به همان منوال سابق باقی مانده اند. این رقم در طرح جامع مسکن عدد بزرگی است نشان می دهد که حدود 20 میلیون نفر در وضعیت نامطلوبی زندگی می کنند بخش دیگری هم وجود دارند که در خانه های ناپایدار زندگی می کنند. به همین دلیل است که در مقابل بلایای طبیعی همانند زلزله بسیار آسیب پذیر خواهد بود. از این روی اجرای این سند، یک وظیفه اساسی و ملی است که بایستی متولیان ساماندهی و سیاستگذاران دولتی بخش صنعت مسکن و ساختمان به صورت جدی به آن بپردازند به ویژه هم اکنون که در دوران رکود به سر می بریم، رونق گرفتن صنعت ساخت وساز باعث بهبود وضعیت اشتغال و افزایش درآمدهای عمومی دولت خواهد شد. البته برای این که در این اوضاع، به نقطه مطلوب برسیم، باید هزینه کنیم. هزینه هم عمدتاً مشتمل بر اعطای وام است. البته در این شرایط ما انتظار نداریم که بهره وام های اعطایی به اندازه بهره وامی کشورهای پیشرفته و اقساط اندک باشد بلکه حتی واگذاری وام 10درصدی هم مغتنم است و می تواند امکانی برای سروسامان یافتن چهره شهرها و هویت دار کردن آن‎ها باشد.

کارایی : آیا در دنیا و یا در شهرهای ایران تجربه موفقی از کنترل حاشیه نشینی داریم؟
برزگر : نمی توانیم به کشوری لقب توسعه یافته را بدهیم، مگر این که زیرساخت های آن کشور توسعه یافته باشد. زیرساخت ها هم در واقع همان پروژه های عمرانی، حمل و نقل، جاده ها و پروژه های مربوط با عمران و آبادی و مسکن است. کشورهایی که به سمت طرف توسعه یافتگی می روند که ایران هم در این طیف می گیرد، بلاخره باید از یک نقطه ای شروع کنند. برزیل که هم اکنون جز کشورهای توسعه یافته است، با معضل حاشیه نشینی به طور جدی دست و پنجه نرم کرده است و در این راه توفیقاتی هم کسب کرده است. کره جنوبی، ترکیه وحتی آذربایجان تجربه های موفقی در مهار ساماندهی حاشیه نشینی داشته اند. در باکو منطقه ای که ساختمان های قدیمی، تاریخی و زیبا را در بر گرفته، همچنان دست نخورده مانده اما کار ساماندهی دیگر بخش های فرسوده شهر در جریان است، اگر اکنون وضعیت این شهر را با بیست سال قبل مقایسه کنیم، متوجه تغییرات عظیمی می شویم. از طرفی در قانون اساسی هم آمده که دولت مکلف و موظف به خانه دار شدن کلیه اقشار جامعه است تا کلیه افراد از مسکن مناسب برخوردار باشند. برای تحقق این مهم نیاز به یک عزم ملی داریم.
در آینده نزدیک که نتیجه سرشماری اخیر مشخص خواهد شد، خواهیم دید که در زمینه حاشیه نشینی در چه وضعیتی قرار داریم. مثلاً از لحاظ حاشیه نشینی منطقه آخما قیه یکی از محلات بزرگ است که مدیران نه تنها از چند و چون و کیفیت زندگی مردم در آن باخبرند بلکه حتی به عنوان مثال برای جمع آوری رای در انتخابات شوراها به صورت سیستماتیک به آن ها مراجعه هم می شود در حاشیه ها البته خدماتی همانند آب، برق و گاز وجود دارد اما سایر خدمات شهری غایب است که این مساله بایستی به صورت ریشه ای توسط وزارت راه و شهرسازی حل و فصل شود.

کارایی : پس شما معتقد هستید که تبریز هم به صورت جدی با معضل حاشیه نشینی درگیر است؟
برزگر : بله برآوردها نشان می دهد که در تبریز حدود 800 هزار نفر در مناطق حاشیه ای زندگی می کنند این مساله به ویژه در حاشیه اتوبان پاسداران و حاشیه اتوبان کسایی بسیار مشهود است.

کارایی : به لزوم ساماندهی مناطق حاشیه ای اشاره کردید و این که حاشیه ها چگونه می توانند در نظام اجتماعی مشکل ساز ایجاد کنند اما فکر می کنید با وضعیت کنونی اقتصاد چشم اندازی برای بهبود این وضع وجود دارد؟
برزگر : بله، امکان دارد. من معتقدم اگر مسئولین همگی عزم خود را جزم کنند تا تک تک شهروندان مسکن درخور شان داشته باشند، می توان گام های روبه جلویی برداشت اما اگر عزم ملی و همه گیر وجود نداشته باشد، چشم انداز بسیار تیره و تار خواهد بود. اخیراً خوشبختانه مجوزی برای ایجاد صندوق به منظور تامین منابع مالی بخش مسکن در تمامی کلان شهرها و تهران صادر شده است. از طرفی می‎توان به تجربه های جهانی هم نظری کرد. به عنوان مثال سازمان ملل برنامه های متنوعی در رابطه با کپر نشینی، آلونک نشین و خانه های ناپایدار دارد که همه ساله در روز جهانی اسکان بشر مقارن با آخرین دوشنبه ماه اکتبر به طور مفصل در خصوص این معضلات بحث و بررسی صورت می‎گیرد.
آنچه نیاز داریم عزم راسخ و تقید به برنامه های کارشناسی شده و استفاده از تجارب جهانی است به عنوان مثال اگر در پروژه ای مسکن مهر، تناسب مناطق در نظر گرفته می شد، منابع به هدر نمی رفت. متاسفانه کارهای غیرکارشناسی صورت گرفت که دولت هنوز هم با آثار و تبعات آن درگیر است و سالیان متوالی هم درگیر خواهد بود.

کارایی : به عنوان سوال آخر، لطفاً بفرمایید آیا تجربه شهرک سازی در تبریز چگونه بوده تجربه موفقی بوده است؟ مثلاً تجربه ایجاد شهرک اندیشه.
برزگر : نخیر، تجربه موفقی نداشته ایم. مناطق مرغوب شهر تبریز همچون اراضی باغمیشه، یاغچیان، زعفرانیه، گلشهر و رجایی شهر را با سیاست های غلط به هدر دادیم. در آن سال ها سیاست ما مبتنی بر واگذاری 200 متر به هر نفر بود. خریداران هم بدون توجه به چارچوب ها و استانداردهای شهرسازی در این مناطق شروع به ساخت وساز کردند. شاید اگر همین اراضی بر مبنای چارچوب و اصول ساخته می‎شد می توانست تمام جمعیت حاشیه نشین فعلی را هم در خود جای دهد و با یک ساختار بافت مناسب که در آن ساکنین به کلیه امکانات رفاهی و تفریحی دسترسی دارند، معضل فعلی حاشیه نشینی را هم رفع و رجوع کند. هم اکنون در این مناطق با این که تنها 15 یا 20 سال از عمر ساختمان های سپری شده، اکثر ساکنین منازل مسکونی خود را تخریب می کنند تا آن در نوسازی کنند که من به ساختمان های جدیدالتاسیس« قفس طلایی» می گوییم. خب ملاحظه کنید که با این کار چه میزان از منابع کشور تلف می شود. بهتر بود که در این مناطق، مجتمع های زیبا، شاداب که تمامی شاخصه های مورد نیاز اعم از فضای سبز، فضای فرهنگی، فضای آموزشی و فضای مذهبی هم در آن رعایت شده ایجاد می شد. متاسفانه شهرک های ما هم چنین ویژگی ها ندارند. همه این ها سرمایه های ملی هستند که تخریب می شوند و از بین می روند. بنابرین باید بعد از این سیاست های کلان و بر اساس معیارها و اصول و استانداردهای شهرسازی، فضاهای جدیدی احداث کنیم. البته حتی در شهر جدید سهند هم اصول و الزامات رعایت نشده است و هیچ رنگ و بو و هویتی از شهر جدید در آن وجود ندارد. شهر جدید بدین معنی نیست که زمینی باشد و ساختمانی ساخته شود بلکه بایستی با استانداردهای جهانی با استفاده از بهترین مصالح و با لحاظ کردن الزامات استفاده بهینه از زمین رعایت گردد. ما زمین را حیف و میل می کنیم و تنها شاید یک مورد را بتوان یافت که در آن حداقل استانداردها رعایت شده است و آن شهرک خاوران است. به نظر می رسد این شهرک در آینده، شهرک موفقی باشد. در این میان با توانمند کردن بخش خصوصی فعال در این حوزه و رعایت مفاد قانون سامان دهی عرضه و تولید مسکن و آیین نامه اجرایی آن بسیار اهمیت دارد. ما نباید اجازه بدهیم که هرکسی در هرجایی اقدام به ساخت خانه کند این یکی از مشکلات اساسی ماست.

کارایی : جالب است که با وجود دستگاه های عریض و طویلی همچون شهرداری که عوارض و مالیات بسیاری را برای هرگونه فعالیت مرتبط با ساخت وساز در نظر می گیرند.
برزگر : جالب است بدانید طبق برآوردهای ما هزینه مرتبط با مجوزها و عوارض و خدمات ساخت نزدیک به 300 الی 400 هزار تومان برای هر متر مربع است. که مشتمل بر هزینه انشعاب آب، برق و گاز هم می شود. باز هم بر روی عزم ملی برای ساماندهی وضعیت اسکان شهروندان تاکید می کنم. هم اکنون بازار مسکن بالای 2 میلیون واحد نیاز دارد. سالانه 1 میلیون ازدواج هم شکل در کشور ثبت می شود. در این بازار نیاز و تقاضا به شدت وجود دارد، اما قدرت و توان خرید وجود ندارد. چون وام های مناسب تعلق نمی‎گیرد و بهره وام ها به شدت بالاست به صورتی که متقاضیان توان بازپرداخت اقساط را ندارند.