تحقق برنامه ها، مستلزم آگاهی از جمعیت جامعه است

کارایی :در شرح وظایفی که برای معاونت تحت نظارت شما آمده، « اجرای سرشماری های عمومی و تخصصی در چارچوب برنامه های ملی مرکز آمار ایران» جزو اولین وظایف برشمرده شده است، در این راستا و اهمیت اجرای درست سرشماری توضیحاتی ارائه بفرمایید.
فتح زاده :وظیفه اصلی این معاونت اجرای سرشماری است. این سرشماری می تواند در ارتباط با نفوس و مسکن، کارگاهی، کشاورزی، معدن و بخش های مختلف باشد. وظیفه مهم دیگر ما غیر از این، اجرای طرح های آماری در ارتباط با ویژگی های اشتغال و بیکاری، صنعت معدن استان، هزینه درآمد خانوار، سنجش و برآورد نرخ تورم در نقاط شهری و روستایی است. از طرف دیگر، ما یک سری طرح ها داریم که به صورت موردی اجرا می شود. به عنوان مثال در زمینه فن آوری اطلاعات یا گذران وقت. به طور خلاصه تمامی طرح ها و برآوردها و سنجش های مورد نیاز در هر طرح آماری در این استان توسط این معاونت قابل انجام است. همچنین انتشار سالنامه های آماری، نتایج سرشماری ها و برآورد جمعیت، جزو وظایف این دفتر و معاونت است.

کارایی :به غیر از سرشماری که هر ده سال یک بار انجام می شود ( به غیر از استثناء سال ٩٠)، آمارگیری هایی که براساس نمونه گیری در سطح استان آذربایجان شرقی صورت گرفته است، مشتمل بر کدام موارد می گردد؟
فتح زاده :ویژگی های اقتصادی اجتماعی خانوار، طرح هزینه درآمد خانوار، قیمت شهری، قیمت روستایی، قیمت و شاخص بهای بخش های کشاورزی، دامداری، مرغداری و گاوداری جزو آمارگیری هایی است که براساس نمونه گیری انجام می گیرد. مهم تر از همه موارد مذکور، اجرای طرح نیروی کار است که هر سه ماه یک بار برای برآورد و سنجش نرخ بیکاری، نرخ اشتغال، نرخ مشارکت اقتصادی زنان، نرخ مشارکت اقتصادی مردان تقریباً به ٢٢٢٨ خانوار به صورت تصادفی مراجعه می گردد که جزو طرح های نمونه ای است و تمام شماری نیست. اما مبنای این طرح های سرشماری بیشتر برای چارچوب سازی، پیش بینی روند تغییرات و آگاهی از تحولات جمعیتی و برآوردهای جمعیتی برای سال های آتی است.

کارایی :انتقادات عمده ای در زمینه عدم وجود آمار و اطلاعات دقیق و شفاف وجود دارد، با توجه به اینکه این معاونت بزرگترین متولی دولتی در زمینه تهیه آمار و اطلاعات است، تا چه میزان انتقادات وارده را منصفانه ارزیابی می کنید ؟ و تا چه اندازه آن را به جا می دانید؟
فتح زاده :این انتقاداتی که انجام می پذیرد، به جا و به حق است. رسالت معاونت آمار و اطلاعات در سازمان برنامه و بودجه، اجرای یک سری طرح های آماری است که مرکز آمار ایران آن ها را تدوین یا مشخص می کند، اما اینکه ما بیاییم و بخواهیم در بخش های مختلف جامعه به عنوان مثال خشونت خانگی را بررسی کنیم، زمانی تحقق پیدا می کند که آمارهای ثبت شده در سازمان ها و نهادها در بخش های دولتی و غیردولتی قابل استناد و موجود باشد. به عنوان مثال این مساله در مورد اعتیاد و یا یک سری از آسیب های دیگر اجتماعی، مشهودتر است. البته ما با توجه به جایگاه هر یک از دستگاه های متولی آمار تولید می‎کنیم، اما به طور مثال برای تولید آمار در زمینه اعتیاد پارامترهای متعددی دخیل است. یکی از پارامترها، این است که چه تعداد از کسانی که درگیر مساله اعتیاد هستند، به مراکز بازتوانی مراجعه می کنند. افرادی هستند که ممکن است تا پایان عمر، انواع مواد مخدر را مصرف کنند اما آمار مربوط به این افراد به هیچ وجه و در هیچ جا ثبت و ضبط نشود. در نتیجه این آمارها، نه قابلیت تولید به روش نمونه ای را دارند، نه قابلیت تولید به روش سرشماری را. در نتیجه چون در این زمینه محدودیت هایی وجود دارد، به لحاظ روششناسی نمی توانیم به صورت دقیق اعتماد کنیم که این دادهای که منتشر می کنیم، چقدر و با چه درصدی صحت دارد. به همین دلیل ورود این معاونت به این قضیه بسیار دشوار و مخاطره آمیز است. ممکن است بفرمایید به غیر از مراکز بازپروری، سازمان های ذیربط دیگری نیز وجود دارد از جمله نیروی انتظامی، سازمان بهزیستی و یا دادگستری ولی مساله این است که در ارتباط با این مسائل و با توجه به ماهیت موضوع، در نهایت هیچکس حرف اول و آخر نمی زند. ماهیت متغیر مورد بحث خود باعث این موضوع می شود و این ماهیت باعث پرسش سوالات حساسیت برانگیز می شود.

کارایی :من این را قبول دارم ولی به هرحال این مسائل یک سری مشکلات اجتماعی ما هستند که باید به آن وارد شد. حتی در آمارگیری های نمونه هم به این موضوعات ورود پیدا نمی کنید؟
فتح زاده :البته روش هایی وجود دارد و میتوان انجام داد اما این نگرش های اجتماعی است که تحقق این امر را دشوار می نماید. بعضی اوقات ما وقتی می خواهیم فلان طرح را انجام دهیم باید به نگرش های اجتماعی جامعه توجه کنیم که به عنوان مثال در ارتباط با این زمینه خاص، چقدر حساسیت وجود دارد. برخی سوالات ما، سوال های عمومی است. اما وقتی سوالات بیشتر خصوصی و شخصی می شود مقاوت خانوار دیده می شود.

کارایی :فکر می‎کنید این روند تا چه زمانی می تواند ادامه یابد؟ چون در هر صورت این ها یک سری مسائل بسیار مهم اجتماعی هستند که آمار آن ها اهمیت خاصی دارد و می تواند تاثیرگذار باشد. به عنوان مثال آمار کودکان بازمانده از تحصیل.
فتح زاده :ما باید به این قضیه این گونه بپردازیم که آیا این موضوع قابلیت تولید آماری دارد یا نه؟ همین آمار کودکان بازمانده از تحصیل به راحتی هم از سرشماری و هم از لیست و اسامی افرادی که در طول دوران تحصیل وارد مدارس می شوند و از آن خارج می شوند، به دست می آید. در کل کشورهای دنیا ترکیه،آمریکا و ژاپن هم این مشکل را دارند. مثلاً وقتی می گویند که آمار مبتلایان به ایدز را در شهر تبریز در سال ١٣٩۴، ۵۵ نفر اعلام می کنند ممکن است افرادی مبتلا به ایدز باشند اما تا به حال متوجه نشده باشند یا به عبارتی دیگر فرد، مصرف مواد دارد اما اعضای خانواده از آن بی خبرند. و اینجا به جواب سوال شما می رسیم. در تمام جوامع رفته رفته یک سری متغیرها عادی می شود و یک سری متغیرها متوسط و یک سری حالت فردی، شخصی و محرمانه پیدا می کند. تا حقوق شخصی، حقوق شهروندی، حقوق اجتماعی، حقوق سیاسی به سمت عادی شدن نرود، این قضیه را داریم. سال های قبل در ایران طلاق پدیده ای بود که خیلی اعلام نمی شد ولی الان می بینیم که وقتی فردی طلاق می‎گیرد، به راحتی اعلام می کند. نهادینه شدن و عادی شدن برخی مسائل در جامعه است که به ما اجازه می دهد، رفته رفته روی این داده ها کار کنیم.

کارایی :لطفاً در رابطه با روند اجرایی این سرشماری به عنوان فردی که در مرکز این رویداد قرار دارید، توضیح بفرمایید. این که چه تعداد نیرو روی این فرایند کار می کنند و چه میزان بودجه برای این کار لازم است؟
فتح زاده :سرشماری سال ١٣٩۵، هشتمین سرشماری است که به روش اینترنتی انجام می گیرد البته در کنار روش حضوری. این اولین بار است که در تاریخ سرشماری ایران از سال ١٣٠٣ تاکنون دولت دو روش را ارائه کرده است. اول، روش ثبت نام اینترنتی. و همچنین ثبت نام به روش مراجعه حضوری آمارگیران. در واقع این یک روش ترکیبی است که در دو ماه متفاوت به اجرا در می آید. هدف از اجرای ثبت نام اینترنتی تسهیل آمارگیری و کاهش زمان پاسخگویی شهروندان بود. به عنوان مثال افرادی که در بخش خصوصی یا دولتی شاغل هستند و صبح ها در خانه حضور ندارند تا به سوالات آمارگیران پاسخ دهند، به راحتی می توانند از طریق سامانه اینترنتی ثبت نام کنند. برای برآورد میزان استقبال از طرح ثبت نام اینترنتی در ایران، به آمارهایی توجه کردیم از جمله این که ضریب نفوذ اینترنت در ایران چیزی حدود ۴٣درصد است و در استان آذربایجان شرقی، ٣٨درصد خانوارها از طریق مودم به اینترنت دسترسی دارند که با احتساب گوشی های هوشمند این آمار به نزدیک ۶۵درصد می رسد. انتظارمان این بود که با توجه به لحاظ نمودن رابطه ظریف استفاده از اینترنت و شاخص فرهنگی استان و نرخ باسوادی در سال ١٣٩٠ یعنی ٨٢ درصد، استقبال خوبی از طرح ثبت نام اینترنتی گردد. توسعه ثبت نام و مشارکت از طریق اینترنت، هم کاهش هزینه را در پی دارد، هم آمار خانوارهای غائب را می کاهد و هم اطلاعات را با صحت بیشتر و در مدت زمان کمتری تولید می نماید. آمار ثبت نام اینترنتی در استان آذربایجان شرقی حدود ۴٩.۶ درصد بوده است. جمعیت استان آذربایجان شرقی در سال ١٣٩۵ ٣٨۴٠٠٠٠ نفر است که نزدیک به ١٩٠٠٠٠٠ نفر ثبت نام اینترنتی انجام داده اند. تمامی رده های مختلف جامعه، دهیاران، مدیران مدارس، دانش آموزان، بخشداری ها، شهرداری ها و عوامل مختلف دست به دست هم دادند تا این کار انجام پذیرد. بعد از ثبت نام اینترنتی، هم سرشماری از طریق حضوری آغاز شده است که به مدت یک ماه هم ادامه خواهد داشت و در طی این مرحله به تمامی خانوارها مراجعه خواهد شد. من یک مثالی را عرض کنم؛ در سال ٩٠ نرخ سالمندی ما ٧.١ درصد بود اما امروز پیش بینی ما این است که این رقم به ٨.۵ درصد افزایش یابد. این نشان می دهد که استان آذربایجان شرقی در سال های آتی، سالمندی را تجربه خواهد کرد. بنابراین در این زمینه بایستی برنامه ریزی های لازم صورت پذیرد. از سال ١۴١٠ تا ١۴٢۵ نزدیک به ١٨درصد از جمعیت ما را سالمندان تشکیل خواهند داد. کشورهای مختلف مثلاً چین از هم اکنون برنامه ریزی می کنند که در آن سال ها به ایران عصا صادر کنند یا کشور هلند در فکر فروش طب سالمندی به ایران خواهد بود. لذا تاکیدمان این بود که امسال دقیق ترین سرشماری در ارتباط با نفوس و مسکن انجام بپذیرد.
در استان ما ١٢٨٨ نفر در قالب آمارگیر، ١۴٩ نفر در قالب کارشناس مسئول فنی و نزدیک به ٢۶ نفر معاون فنی، ٢۶ نفر معاون اجرایی، ٢٠ نفر به عنوان روابط عمومی، حراست و قسمت های مختلف در این طرح مشارکت دارند. در مجموع ١٨٠٠ نفر در استان آذربایجان شرقی به طور مستقیم در این طرح درگیر هستند اما با احتساب فرمانداران و رده های مختلف مدیران نزدیک به ٣٠٠٠ نفر ستاد سرشماری استان را همراهی می کنند. ٣٠٨١ آبادی در استان ما وجود دارد که ٣٧١ تا از آنها خالی از سکنه و ٧١۶ تا هم زیر بیست خانوار جمعیت دارد. امید داریم با اجرای این طرح سرشماری، بتوانیم اطلاعات خوبی در ارتباط با مسکن، جمعیت به تفکیک آبادی، شهر و روستا خدمت مردم تقدیم نماییم.

کارایی :آیااستقبال از ثبت نام اینترنتی مبتنی بر پیش بینی ها بود؟
فتح زاده : قبل از اجرای سرشماری، برنامه ما این بود که ۶٠ درصد از افراد در ثبت نام اینترنتی که در سوم مهرماه آغاز شد، مشارکت نمایند. این پیش بینی ها با مشارکت خود استاندار به عنوان رئیس ستاد سرشماری و رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی به عنوان مدیر اجرایی سرشماری تدوین شده بود. ما پیش بینی می کردیم که این رقم محقق شود چون قصد داشتیم ثبت نام در نقاط روستایی توسط بهورزی ها و دهیاری ها انجام شود و در شهر هم مدیران مدارس در این کار سهیم باشند. اما متاسفانه همکاری دانشگاه علوم پزشکی در این طرح ضعیف بود، درنتیجه برنامه های ما کمی دستخوش تغییر شد. با گذشت زمان که انتظارات اولیه محقق نشد، درصد مطلوب را به ٣۵درصد کاهش دادیم. در نهایت در روز چهاردهم تا بیست وچهارم مهرماه در شهرستان های استان برای دهیاران، بخشداران، شهرداران، مدیران مدارس، دانش آموزان و بخش های ذی نفوذ و ذی نفع جامعه دوره های مختلف توجیهی به اجرا درآوردیم. متاسفانه برخی از مردم این مبحث را با بحث یارانه ارتباط می دادند. وقتی این آگاه سازی و اطلاع رسانی انجام گرفت، و صدا و سیما هم در این امر ورود جدی پیدا کرد، در نهایت آمار مشارکت به حدود ۵٠ درصد رسید. اگرچه اگر امکانات، آگاه سازی، برنامهریزی و مشارکت بخش های مختلف مردم مطلوب تر می بود، عامه مردم به این سرشماری اعتماد بیشتری می کردند و آن را به بخش های دیگر به خصوص مبحث یارانه ها ارتباط نمی دادند. انشالله بتوانیم در سال های بعد روش ثبت نام اینترنتی را با قوت و گستردگی بیشتری ادامه دهیم.

کارایی :آیا اطلاعات به دست آمده از سرشماری، راستی آزمایی می شوند؟
فتح زاده : در سال ١٣٩٠ بعد از اتمام سرشماری، بازشماری انجام گرفت. دلیل انجام بازشماری به این دلیل است که ما متوجه بشویم آیا توانسته ایم سرشماری را در شهرها و روستاها درست انجام بدهیم یا نه. و در آن سال هم این موضوع انجام شد و موفق شده بودیم نزدیک به ٧٨درصداز خانوارهای استان آذربایجان شرقی را شمارش کنیم و بقیه به عناوین مختلف یا غایب بودند و یا دسترسی به آنها ممکن نبود. انشالله بعد از اتمام این سرشماری هم، بازشماری انجام می‎گیرد و پیش بینی من این است که این بار باید حداقل به رقم ٩۵درصد برسیم.

کارایی :سوالاتی که در سرشماری آمده است بر چه مبنایی و توسط چه کسانی و با توجه به چه مفاهیمی تدوین می شود؟
فتح زاده : ما اگر بخواهیم به عنوان مثال تغییرات سنی جامعه را بدانیم باید سن را سوال کنیم. ببینیم به لحاظ بیولوژیکی در برابر صد خانم چند آقا وجود دارد تا نسبت جنسی را مشخص کنیم، لذا مجبور به سوال در مورد جنسیت هستیم. از طرفی می خواهیم مهاجرت ها را پیگیری و رهگیری کنیم، پس باید کد ملی را سوال کنیم. یا می خواهیم وضع سواد و بی سوادی و تحصیلات را بدانیم، لذا در این راستا سوال می‎کنیم. می خواهیم مقاوت ساختمانی را بدانیم که چند درصد از واحدهای مسکونی تبریز دارای چه نوع مقاومتی هستند. و به همین ترتیب سوال هایی که ویژگی های اجتماعی، فرهنگی جامعه را می سنجد پرسیده می شود و این سوالات از طرف مرکز آمار ایران با لحاظ نمودن هرم سنی جامعه و مشخصات و ویژگی هایی که برای این برنامه های این چنینی نیاز است طرح می شود.

کارایی :و به عنوان سوال آخر تاثیر سرشماری بر روی برنامه ریزی های آتی و کلان منطقه ای و محلی چگونه خواهد بود؟
فتح زاده : بر مبنای داده های جمعیتی، اولین تاثیری که خواهیم داشت این است که براساس نفر به نفر استان آذربایجان شرقی و کشور، سهمیه سرانه مصرفی آرد مشخص خواهد شد. این در سطح خرد است. همچنین تراکم و پراکندگی جمعیت مشخص می شود و از روی آن اورژانس، خانه های بهداشت در محلات و مدارس مشخص می شود و در سطح متوسط این است که اگر یک آبادی بخواهد به شهر تبدیل شود، جمعیت نیاز است. اگر به طور مثال قسمتی از تقسیمات سیاسی بخواهد تبدیل به شهرستان شود، پایه این کار حتما جمعیت است. در سطح کلان این که اعتبارات عمرانی بین استان های کشور چگونه تقسیم شود، و تمامی محاسبات و شاخص های کلانی که در ارتباط با فرهنگ،اجتماع، اقتصاد و سیاست صورت می گیرد، با مبنای جمعیت محاسبه می گردد. بحث منطقه بندی کشور که به عنوان مثال یک وزارتخانه به چندین منطقه تقسیم می شود و در تمام محاسبات لازم برای تدوین برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت از شاخص جمعیت استفاده می‎شود. تحقق این برنامه ها هم مستلزم آگاهی از جمعیت جامعه است.