بودجه به مفهوم یک پیش بینی از دخل و خرج خانوارها، بنگاه ها، سازمان ها و حکومت ها سابقه چند هزار ساله دارد.
بودجه بندی در ایران نیز سابقه دیرینه داشته اما به طور طبیعی، نحوه نگرش و ساختار و شیوه ی تهیه آن علاوه بر ترکیب و محتوی آن، با مرور زمان دگرگونی هایی به خود گرفته است، که به طور خلاصه به برخی از نقاط عطف آن در تاریخ بودجه ایران (در قالب سه دوره از ایران باستان تا سلجوقیان، از زمان سلجوقیان تا انقلاب مشروطه، از زمان مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی)، و نیز سایر کشورهای پیشرو در این زمینه اشاره می گردد:
دوره اول: از ایران باستان تا سلجوقیان
*- زمان هخامنشیان
در ایران باستان در زمان کمبوجیه از (۵٢٩-۵٢٢ ق.م) و در دوره هخامنشیان تا زمان کورش (۵۵٩-۵٢٩ ق.م) مالیات معمول نبوده است اما به قول هرودت در زمان این پادشاهان دیوانی برای تنظیم مالیات ها و هزینه ها تشکیل و مخارج عمومی بیشتر به هزینه های شخصی شاه و دربار و نگهداری سپاه مربوط می شد.
«کورش عقیده داشت شبانگاه باید به این فکر بود که صبحگاهان چکار کنیم و چون روز فرا رسید باید به این اندیشه باشیم که شب را چگونه صبح کنیم».
در زمان داریوش کبیر که در مملکت داری و امور نظامی نبوغ خارق العاده ای داشت برای وصول مالیات، مملکت را به ٢٠ قسمت تقسیم کرده بود که به هر یک از آنها ساتراب گفته می شد، در راس هر یک از آنها یک نفر آریائی نژاد که در واقع حاکم آن قسمت محسوب می شد گمارده می شد و برای وصول مالیات تحقیق می کرد تا به کسی ظلم نشود در آن زمان مالیات، به صورت توزیعی معمول بود.
*- زمان اسکندر مقدونی
در این زمان عایدات خزانه را تنها درآمد سالیانه اراضی تشکیل نمی داد بلکه انواع عوارض و مالیات های دیگر تحت عنوان کلنی (شامی) از مردم اخذ می شد که مالیات تاج، مالیات نمک و سرانه از آن جمله بود. علاوه بر آن عوارض گمرکی و مالیات معاملات و مالیات از بردگان اخذ می گردید.
*- در زمان اشکانیان
در زمان اشکانیان دو نوع مالیات به نام «اوبازی» و «پاتی باژ» وجود داشته است.
پاتی باژ: خراجی بود به سود شاه که به شکل جنسی جمع آوری می شد.
اوبازی: در واقع ممیز کل املاک دولتی در زمین های شاهی بوده و مالیات جمع آوری شده را ثبت می کرد.
*- دوره ساسانیان
در دوره ساسانیان چند نوع مالیات از جمله مالیات اراضی(بستگی به حاصل خیزی اراضی) دریافت می شد. همزمان با قرون وسطی یزدگرد اول حکومت می کرد و همه نوع مالیات اخذ می شد از اواخر دوره ساسانیان فشار مالیاتی بر مردم زیاد شد شاپور فرزند اردشیر به فرزند خود وصیت کرد که استواری کار تو به سرشار بودن مالیات و سرشار بودن مالیات، بستگی به آبادانی و مملکت دارد و مالیات سرانه(گزیت) یک منبع درآمد دیگر ساسانیان بود(هدایای نوروزی و مهرگانی)که در اعیاد و جشن ها حکام ولایات آن را جمع کرده و به مرکز می فرستادند.
دوره دوم : سلجوقیان تا انقلاب مشروطه
*- دوره سلجوقیان
در دوره سلجوقیان، عبدالملک کندری وزیر طغرل دستور داد تا بودجه یکساله برای کشور تنظیم شود اما اصلاحات بزرگ مالی و اقتصادی سلجوقیان در زمان وزارت خواجه نظام الملک به عمل امد در زمان سلطان سنجر چند دفتر به دفاتر ایرانی افزوده شد و دفتر خرج از دفتر مداخل جدا شد و دو دیوان جدا با دو دفتر و بودجه بندی جدا برای هزینه و درامدها بوجود آمد.
*-زمان اسلام
از اواخر دوره ساسانیان اسلام در ایران استیلا یافت در زمان اسلام علاوه بر عوارض راه داری و گمرک،عوارض بر تجارت داخلی و خارجی وجود داشته است همچنین خمس، زکات و جزیه و خراج هم معمول بود.
جرج جردان نویسنده مسیحی لبنانی معتقد است در دوره اسلام، علی(ع) اولین کسی بود که امور بیت المال را بصورت قانونی در اورد.
پس از دوره استیلای مغول به تدریج مردم با تمدن ایرانی اشنا شدند و اولین اثر ارزنده راجع به مالیات و عواید و مصرف، تالیف بی نظیر نصیر الدین طوسی در زمان هلاکو است در این اثر، اصول اساسی علم مالیه که در قرن ١٨ توسط علمای اقتصاد تقریر شد، در قرن٧، (١٣٧٨ میلادی)به طرز ساده در کتاب مذکور وجود داشت.
*- در زمان صفویه
در دوره صفویه، وصول درآمدها و اجازه خرج آن به عهده وزیر اعظم یا اعتمادالدوله بود در این دوران نظام های منظم ایجاد شد مالیات عبارت بودند از اوراجه یعنی مالیات بر اراضی چوپانگی، سرانه هنود و جهود و ارامنه (از هر یک از افراد هندی، یهودی، ارمنی سالی یک مثقال طلا به عنوان مالیات سرانه وصول می شد) همچنین درامدهای راهداری و مالیات بر تجارت تنباکو، حقوق گمرکی در بنادر خلیج فارس بر حسب ١٠درصد ارزش بهای اجناس.
در زمان شاه عباس درآمد های دولت ٧٨۶٧١٨ تومان و مخارج ۵٠٧۴٠٠ تومان بود.شاه عباس نخستین پادشاهی بود که عمران را وظیفه ایی برای حکومت قرار داد و دفاتر مرکزی مالیه را مرتب کرد و در هر ولایتی نیز دفتری مشابه ایجاد کرد، بودجه متمرکز را وضع و از خودمختاری مختلف در امور مالی جلو گیری کرد.از جمله اثار باقیمانده از ایجاد زیر ساخت های بازرگانی و تجاری احداث ٩٩٩ کاروانسرای شاه عباس در جای جای کشور می باشد
جهت مطالعه ی ادامه این گزارش ، لطفا به صفحات 40 الی 43 ماهنامه مراجعه نمایید.
