مدیریت بهینه مواد زائد جامد بر اساس ارزش های اقتصادی و زیست محیطی در شهر تبریز

رشد بی رویه جمعیت، فعالیتهای تجاری، صنعتی، اداری و تمرکز آن در شهر تبریز موجب تحمیل بار آلودگی بیش از ظرفیت قابل تحمل آن شده است. تولید زباله به عنوان یکی از عوامل کاهش کیفیت محیط زیست شهر تبریز تاثیر عمده ای در آلودگی شهر داشته،که جمع آوری، انتقال و دفع آن هزینه های زیادی بر شهرداری تبریز تحمیل می نماید. این مشکلات در حالی است که مدیریت شهری بایستی به منظور ارتقاء بهداشت و افزایش سطح رفاه شهروندان، روشهای مدیریت شهری را متناسب با رشد فن آوری و به صورت بهینه گسترش دهد. مواد زائد جامد شهری شامل تمام مواد زائد حاصل از فعالیتهایی است که در شهر انجام می شود، این مواد از نظر خواص فیزیکی و شیمیایی تنوع بسیار زیادی دارند. در حال حاضر پیچیدگی‌هایی که در جامعه شهری بوجود آمده در کمیت و کیفیت زباله ها تغییرات شگرفی را ایجاد نموده است که این تغییرات و پیچیدگی ها معضلاتی از قبیل اشکال در نحوه جابجایی و چگونگی دفع را نیز به دنبال داشته است.

کلیه مسائل مربوط به پسماند را می توان در قالب مدیریت مواد زائد بررسی نمود؛ مدیریت مواد زائد جامد را می توان یک فعالیت میان بخشی پایه ریزی شده، بر اساس اصول مهندسی و اقتصادی بین عناصر مختلف آن یعنی تولید، ذخیره سازی در محل، جمع آوری، حمل و نقل، پردازش و بازیافت و نهایتا دفع مواد زائد جامد اطلاق نمود. که تحت عنوان عناصر موظف در سیستم مدیریت مواد زائد جامد شهری مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. که در آن از روشهای مرتبط با بهترین اصول در رعایت مسائل سلامت و بهداشت عمومی، اقتصادی، مهندسی، حفاظت، زیباشناسی و دیگر ملاحظات زیست‌محیطی استفاده می‌شود. در یک مفهوم، مدیریت مواد زائد جامد، کلیه موارد اداری، مالی، قانونی، برنامه‌ریزی و مهندسی را با طیفی از گزینه‌های مرتبط با زباله که در یک اجتماع تولید می گردد، در بر دارد.
با توجه به چشم انداز بیست ساله کشور و تکیه بر اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اهمیت حفظ محیط زیست امروزه مدیریت پسماند یکی از ضروری ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می گردد. در این ارتباط قانون مدیریت پسماند و آیین نامه اجرایی مربوطه نقطه عطفی است که برای برنامه ریزی‌های مرتبط تهیه و تصویب گردیده است. در قانون مذکور مدیریت اجرایی پسماند به عنوان یکی از مهم ترین عوامل اجرا، مسئول برنامه ریزی، ساماندهی، مراقبت و همچنین عملیات اجرایی مربوط به تولید، جمع آوری، ذخیره سازی، جداسازی، حمل ونقل، بازیافت و پردازش، دفع پسماند و از همه مهم تر آموزش همگانی و اطلاع رسانی تعیین گردیده است.
با توجه به مقدمه فوق می‌توان گفت مدیریت مواد زائد جامد با توجه به اهمیت توسعه پایدار در جوامع شهری یکی از علوم روز به شمار می آید که در صورت به ثمر رسیدن آن می توان اثرات و صدمات مصرفی شدن را در ابعاد مختلف تا حد قابل توجهی کاهش داد؛ چراکه مواد زائد جامد نتیجه غیر قابل اجتناب توسعه و مصرف بوده و نبود مدیریت صحیح همگام با دانش روز یکی از عوامل مهم آلودگی های زیست محیطی است، فلذا می توان بر این اساس اهداف و اصول مدیریت مواد زائد جامد شهری به شرح زیر بیان کرد:
1. حفاظت از بهداشت محیط زیست
2. توسعه کیفیت محیط زیست شهری
3. حمایت از اقتصاد مولد و مؤثر
4. تولید اشتغال و درآمد
شکل زیر مراحل مختلف و فعالیتهای مرتبط با مدیریت مواد زائد جامد و رابطه آنها را با یکدیگر از منبع تولید تا مکان دفع نهایی نشان می‌دهد.

لازم به ذکر است از سال 1990 به بعد در کشورهای توسعه یافته دو عنصر کاهش در مبدأ و مراقبتهای پس از دفع نیز به شش عنصر قبلی اضافه شد که منجر به پیدایش نسل جدیدی از فناوری در جهان به نام «فناوری‌های پاک» گردید.
عناصر موظف در سیستم مدیریت مواد زائد جامد همانند حلقه های یک زنجیره به هم متصل شده اند و بایستی با یک برنامه ریزی دقیق و مدون آنها را طوری متصل نمود که در نهایت بتوان از یک سیستم مدیریتی واحد و یکپارچه بهره‌مند گردید. از آنجایی که دفع نادرست زباله پیامدهای نامطلوب بهداشتی و زیست محیطی و هزینه های گزاف اقتصادی را در بر دارد لذا یک سیستم مدیریتی توانمند در کاهش کاستیهای فوق نقش بسزایی خواهد داشت.
در این راستا با توجه به قوانین جاری کشور به منظور اصلاح الگوی مدیریتی پسماند، موارد قوت و ضعف هر یک از عناصر مورد نظر در این سیستم مدیریتی شناسایی و چالش‌های موجود مورد بحث قرار می گیرد تا در نتیجه، بستر مناسبی جهت تهیه استراتژی پایدار در مدیریت پسماند فراهم گردد. بدین منظور خصوصیات زباله‌ها و نحوه مدیریت آنها در این کلانشهر بررسی شده و سعی گردیده است با بهره گیری از نحوه مدیریت پسماند در کشورهای صنعتی جهان، راهکارهای اجرایی مناسب با حداقل آثار منفی زیست محیطی جهت دستیابی به مدیریت بهینه ی پسماند ارائه شود.
بررسی عناصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد و ارائه راهکارهای مدیریتی
بررسی اولین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد، “تولید”
تولید مواد زائد بر اساس ماهیت تمام فرایندهای مصرف، همواره وجود خواهد داشت و به عنوان یک عنصر اساسی در مدیریت مواد زائد مطرح می باشد، کاهش از مبدأ، با مفهوم “ره آورد” و ارمغان گسترش فرهنگ صحیح مصرف در جامعه و تفکیک از مبدأ با مفهوم جداسازی اجزاء تشکیل دهنده زباله در حین تولید زباله در مراکز مختلف از جمله راهکارهای اساسی در مرحله تولید جهت حصول به هدف بهبود مدیریت مواد زائد، تخریب کمتر محیط زیست و صدمه کمتر به سلامت انسانی مطرح می باشد.
– انتخاب ومعرفی عملکرد مناسب در ارتباط با تولید پسماند در سایر کشورها
در کشورهای پیشرفته و دارای کارکرد مناسب در ارتباط با مدیریت پسماند، کاهش از مبدأ و جلوگیری از تولید زائدات به عنوان اولین عنصر سیستم مدیریت مواد زائد جامد مطرح می باشد که این مسئله منجر به پیدایش نسل جدیدی از فناوری در جهان به نام ” فناوری های پاک” شده است.
بعنوان مثال در کشور آمریکا بسیاری از شهرداری ها دارای برنامه های اجرایی و محرک ها ( مثل دریافت هزینه های تولید مازاد زباله ) جهت محدود کردن حجم زائدات تولیدی در راستای محور اول مدیریت جامع مواد زائد جامد شهری می باشند.
* بررسی کمیت و کیفیت زباله های کلانشهر تبریز بر اساس اطلاعات و آمار بدست آمده از سازمان مدیریت پسماند؛ نشان می دهد روزانه 1200 تن زباله تولید می شود که طی آنالیز فیزیکی، بیشترین درصد اجزاء تشکیل دهنده آن، اجزاء فساد پذیر (پسماند تر 69 درصد ) می باشد؛ فلذا در این مرحله ” کاهش از مبدا و تفکیک از مبدا ” بعنوان راهکار مدیریتی با تاکید بر ارزشهای اقتصادی و زیست محیطی ارائه می گردد.
– بررسی دومین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد “ذخیره‌سازی موقت”
کلیه سیستم‌های نگهداری زائدات در محل تولید تا زمان تحویل به سیستم‌های جمع‌آوری زائدات یکی دیگر از فعالیتهای مهم در عرصه مدیریت مواد زائد جامد بوده که انجام صحیح آن بستگی کامل به فعالیت روابط عمومی و آماده‌سازی از طرف سیستم مدیریتی مواد زائد دارد.
بررسی و شناسایی روشهای ذخیره‌ سازی مواد زائد جامد علاوه بر تأثیر مثبت در راندمان عملیاتی سیستم مدیریت پسماند، در برنامه‌ریزی سیستم جمع‌آوری و حمل پسماندهای تولیدی همچنین از نقطه‌ نظر بهداشتی و زیباشناختی نقش بسزایی ایفا می‌کند. چرا که اینجاست که زباله برای مدتی بدون صاحب و در معابر رها شده است.
– انتخاب ومعرفی عملکرد مناسب درارتباط باذخیره سازی موقت پسماند در سایرکشورها
در کشورهای صنعتی که جمع‌آوری زباله کاملاً مکانیزه است، منظور از ظروف ذخیره در محل ظروفی‌اند که بر اساس دستورالعمل یا توسط شهرداری و یا شرکت جمع‌آوری کننده خریداری می شوند و کیسه‌های زباله شهروندان در داخل آنها ذخیره می‌شود. این ظروف طوری طراحی شده اند که به صورت مکانیکی در ماشینهای جمع آوری مواد زائد جامد تخلیه می شوند. در کل سیستم جمع آوری و ظروف ذخیره در محل با هم و در ارتباط با یکدیگر طراحی شده اند.
مطالعه سیستم مدیریت مواد زائد جامد شهر تبریز نشان دهنده ی این واقعیت است که این عنصر یک حلقه‌ی مفقوده‌ی سیستم بوده و تا به امروز جایگاه خود را پیدا نکرده است و شاید بتوان گفت هنوز کار سیسماتیک و جدی در این ارتباط صورت نپذیرفته است و تجهیزات مورد استفاده برای ذخیره سازی موقت فقط در برخی مناطق برای جمع آوری مکانیزه تعبیه شده است و این در حالی است که در بسیاری از مناطق برای جمع آوری سنتی و نیمه مکانیزه طراحی شده اند.
راهکار مدیریتی ارائه شده برای این مرحله، ایجاد صنایع و کارخانجات با حمایت سازمان های بالا دست برای تولید ظروف و مخازن استاندارد مخصوص ذخیره زباله می‌باشد؛ که در این میان شهرداری‌ها باید دستورالعمل لازم جهت طراحی استاندارد این مخازن مبنی بر منابع تولیدی، تناژ پسماند‌های تولیدی، تناوب جمع‌آوری در هر یک از مناطق، شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی، ساختار شهری، مسائل زیباشناختی، سیاست طرح تفکیک از مبدأ و تخلیه مکانیکی آنها در ماشین‌های جمع‌آوری (جمع‌آوری مکانیزه) تدوین کنند و در اختیار این صنایع و کارخانجات قرار دهند و دیگر اینکه مکانیابی مخازن، جانمایی و برآورد تعداد مخازن در هر منطقه، روشهای اختصاصی ذخیره پسماند، … با بهره‌گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت گیرد. و کل سیستم جمع‌آوری و ظروف ذخیره در محل، با هم و در ارتباط با یکدیگر طراحی گردند و تمامی منابع تولیدی مواد زائد جامد اعم از مسکونی، اداری، تجاری؛ وسایل و تجهیزات استانداری برای ذخیره و نگهداری در اختیار داشته باشند.
– بررسی سومین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد “جمع‌آوری”
پراکندگی و عدم مدیریت مناسب جمع‌آوری مواد زائد سبب زشتی منظر، آلودگی منابع آب، خاک، هوا و همچنین شیوع بیماری‌ها می‌شود. از طرفی به اعتقاد بسیاری از کارشناسان روانشناسی و جامعه شناسی پراکندگی زباله در گوشه و کنار محیط‌ زندگی اثرات روانی بر جامعه دارد.
همچنین از آنجا که هزینه‌های جمع‌آوری مواد زائد عمدتاً بین 60 تا 70 درصد هزینه‌های سیستم مدیریت مواد زائد جامد را به خود اختصاص داده لذا شناسایی و تصمیم‌گیری درست این مرحله موجب بهسازی محیط، ایجاد فضاهای سالم و بهداشتی جهت زندگی انسانها و نیز صرفه‌ جویی و کاهش هزینه‌های مدیریت مواد زائد جامد خواهد بود.
– انتخاب ومعرفی عملکرد مناسب درارتباط با جمع آوری پسماند درسایر کشورها
از جمله عملکردهای موفق این مرحله از سیستم مدیریت مواد زائد جامد در کشورهای توسعه یافته که خود صاحب فن آوری می‌باشند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– مطرح بودن مدیریت مواد زائد جامد به عنوان فعالیتی فرا بخشی و جزئی از توسعه پایدار
– داشتن قوانین ،آئین‌نامه‌ها و استانداردها در تمام زمینه‌های مدیریتی مواد زائد جامد و انجام گرفتن این قوانین و آئین‌نامه ها به صورت اجباری
– وضع اصل «آلوده‌کننده باید هزینه پرداخت کند» در سیاست‌گذاری‌ها، قوانین و آئین‌نامه‌ها
– جمع‌آوری زباله به صورت کاملاً مکانیزه
– اجرای گسترده طرح تفکیک و جداسازی زباله در محل تولید، قبل از اینکه آلوده شوند و تأکید بر جمع‌آوری جداگانه و حمل جداگانه
– طراحی سیستم جمع‌آوری و ظروف ذخیره، در محل با هم و در ارتباط با یکدیگر
* در شهر تبریز پسماندهای جامد عمدتاً به دو شیوه کنار جدولی و اتوماتیک (مکانیزه) برداشت و پس از بارگیری در داخل خودروهای ویژه جمع‌آوری به مراکز انتقال حمل می‌گردند.
طبق اطلاعات بدست آمده از سازمان مدیریت پسماند، از سه روش معمول برای جمع‌آوری زباله‌های شهر تبریز استفاده می‌شود که از کل جمع‌آوری، جمع‌آوری به صورت دستی (سنتی) 17 درصد، نیمه مکانیزه 38 درصد و مکانیزه 46 درصد را به خود اختصاص داده‌اند.
شهر تبریز بنا به اقتضای مکانی خاصی که هر یک از مناطق آن دارا می‌باشد نوع وسیله نقلیه موتوری حمل کننده مواد زائد شهری متفاوت است و بیشترین وسیله حمل کننده وانت نیسان بوده و این در حالی است که وانت نیسان برای جمع‌آوری و حمل زباله مناسب نبوده و هنگام حرکت بسیاری از زباله‌ها روی زمین ریخته می‌شوند. از طرفی زمان و تناوب جمع آوری مواد زائد به گونه ای است که حاکی از عدم مدیریت مناسب در بخش جمع آوری است.
راهکار مدیریتی ارائه شده در این مرحله تأکید بر روش جمع آوری، کاهش تناوب جمع آوری و تعیین ساعات رسمی برای آن می باشد به این ترتیب که در تمام مناطق روش جمع آوری، کاملاً مکانیزه گردد و از خودروهای فان برای جمع آوری زباله ها استفاده شود و برای محلاتی که امکان جمع آوری مکانیزه وجود ندارد، ظروف ثابت چرخدار که بر مبنای منابع تولید، تناژ پسماند تولیدی، تناوب جمع آوری درآن مناطق و سیاست طرح تفکیک از مبدأ و مهم تر از همه تخلیه مکانیکی طراحی شده ا ند و می توانند در فواصل کوتاه جا به جا شوند، استفاده گردد. لازم است شهرداری با تعیین ساعت رسمی جمع آوری و نظارت مدام بر عملکرد پیمانکاران بخش خصوصی، صددرصد مناطق شهر تبریز را زیر پوشش جمع آوری قرار دهد. محدود کردن تعداد دفعات جمع آوری پسماند همراه با افزایش فاصله زمانی بین دو نوبت جمع آوری پسماند خشک نیز می تواند دارای مزیت اقتصادی برای شهرداری ها باشد .
– بررسی چهارمین عنصرموظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد “حمل‌ونقل”
بهره‌گیری از مکان‌هایی به نام مکان انبار موقت یا ایستگاه انتقال در ارتباط با چهارمین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد “حمل‌ونقل” حائز اهمیت است. حمل‌ونقل عبارت است از بارگیری مواد در ایستگاههای انتقال و یا انتقال مواد در این ایستگاهها از وسایل نقلیه کوچکتر به وسایل نقلیه بزرگتر، حمل مواد به محل ‌های دفع نهایی و تخلیه آن در محل های دفع. ایستگاه‌های انتقال مرحله‌ای بین عملیات جمع‌آوری و دفع بوده که در کل می‌توان هدف از انتقال پسماند‌های جامد را اینگونه تفسیر نمود که:
« انتقال حجم زیادی از پسماندها بوسیله ماشین‌آلات با ظرفیت بزرگتر در مسافت‌های طولانی ارزانتر از انتقال آن توسط ماشین‌آلات با ظرفیت پایین در همان مسافت طولانی است. »
انتخاب ومعرفی عملکرد مناسب در ارتباط باحمل ونقل پسماند در سایر کشورها
از آنجا که مسائل مربوط به مراحل جمع‌آوری و حمل‌ونقل کاملاً در هم تنیده‌اند لذا تمامی عملکرد های مناسب ذکر شده در مبحث مربوط به جمع‌آوری، در این مرحله نیز می‌تواند صادق باشد و بهره‌گیری از آنها در مدیریت بهینه حمل و نقل مواد زائد جامد شهر تبریز می‌تواند مؤثر واقع شود. و امّا مهم‌ ترین عملکرد مناسب کشورهای صنعتی در زمینه حمل و نقل تاکید بر “حمل جداگانه” است که به دنبال تفکیک و جداسازی مواد زائد در محل تولید و جمع‌آوری جداگانه صورت می پذیرد.
* شهر تبریز با 3 ایستگاه موقت شهری و جایگاههای بارگیری سمی تریلر به علت عدم رعایت نکات بهداشتی و زیست‌محیطی، انجام نیافتن عملیات پردازشی و بازیافتی مواد زائد جامد و مجهز نبودن بسیاری از وسایل و تجهیزات حمل‌کننده به مخزن جمع‌کننده ی شیرابه وضعیت بسیار نامطلوبی را دارد.
در این راستا طراحی احداث ایستگاههای انتقال چند منظوره با مشخصات زیر بعنوان راهکار مدیریتی پیشنهاد می گردد:
– سکوی تخلیه ی زباله، مجهز به خط جداسازی پسماندها قبل از تخلیه به داخل سمی تریلرها
– سامانه پردازش مقدماتی پسماندهای خشک شامل متراکم ‌ساز، خردکن، عدل‌ بندو…
– مجهز به باسکول
– مرکز تعمیرات و نگهداری مخازن و ماشین‌آلات جمع‌آوری و حمل و نقل
– کارواش ( شستشوی کامل ماشین‌آلات جمع‌آوری و حمل و نقل )
– پارکینگ
– محل استراحت کارگران
– تأسیسات اولیه بهداشتی برای کارگران
– دفاتر اداری
– صورت برداری و ثبت ضایعات وسایل حمل و نقل مبنی بر جمع کل تناژ زباله حمل شده به محل دفع در هر روز.
همچنین
– حمل جداگانه در هر دو مرحله؛ حمل به ایستگاههای انتقال، حمل از ایستگاههای انتقال به مراکز دفع
– سرپوشیده نمودن تمامی دستگاههای حمل و نقل ( سمی تریلرها ) و منقوش شدن آنها به تصاویر و پیام‌های فرهنگی و مجهز نمودن به مخزن جمع‌کن شیرابه، از جمله راهکارهای مدیریتی پیشنهادی در این زمینه است که همواره باید در برنامه‌ریزی‌های مدیریتی پسماند مدنظر مسئولین و کارشناسان ذیربط قرار گیرد.
– بررسی پنجمین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد ” پردازش و بازیافت”
در یک سیستم کارا و موفق بهتر است که پردازش و بازیافت از ابتدا تا انتهای سیستم در جریان باشند. از آنجا که بازیافت به عنوان مهم ترین روش در تسکین و تخفیف مشکل مواد زائد جامد مطرح می باشد لذا باید به عنوان یکی از مطلوبترین روش دفع بهداشتی زباله در رأس برنامه های مدیریت پسماند قرار گیرد. این پروسه در شهر تبریز بعنوان یکی دیگر از حلقه های مفقوده سیستم مدیریت مواد زائد جامد شهری بوده که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است.
انجام پروسه ی پردازش از ابتدا تا انتهای سیستم مدیریت مواد زائد با بهره گیری از تکنیک های اصلی آن به صورت امری جاری و مداوم به صورت
– پردازش در مکان تولید ( به مفهوم تفکیک و جداسازی از مبدأ )
– پردازش در داخل وسایل جمع آوری و حمل و نقل ( به مفهوم کاهش مکانیکی حجم و اندازه در سیستم های جمع آوری مکانیزه )
– پردازش در ایستگاه انتقال ( به مفهوم عملیات پردازش مقدماتی در ایستگاه های انتقال چند منظوره مجهز به خط جداسازی، دستگاه های متراکم ساز، آسیاب های چکشی، …)
– و پردازش در مراکز دفع ( به مفهوم عملیات پردازش تکمیلی متناسب با اهداف سیستم و روشهای دفع نهایی
در سایت های پردازش ) از جمله مهم ترین راهکارهای مدیریتی مطرح در این زمینه می تواند باشد.
– بررسی ششمین عنصر موظف سیستم مدیریت مواد زائد جامد ” دفع”
در این راستا باید به پسماندهای به ظاهر زائد به چشم مواد اولیه ای نگریست که پس از پروسه پالایش مجدداً باید با به چرخه طبیعت بازگردند و یا به چرخه صنعت عودت داده شوند. در این میان جهت استفاده بهینه از تمامی سرمایه های ملی و بازگرداندن دوباره این سرمایه به چرخه مصرف نهایتاً برقراری رابطه توازن و تعادل بین انسانها و محیط و رسیدن به توسعه پایدار باید از آخرین فن آوری پیشرفته و روزآمد بشری استفاده شود.
هدف انتخاب مناسبترین روش با بهره گیری از تکنولوژی های ثابت شده و استراتژی مدیریت پسماند جامد شهری با مطلوبترین عملکرد است که در این میان، در نظر گرفتن اصل:
” هنر مدیریت تبدیل تهدید های محصول جنبی و زائد زندگی به فرصت هایی نظیر ایجاد درآمد در عین بهداشتی و دوستدار محیط زیست بودن این شیوه ها ” حائز اهمیت می باشند.
– انتخاب ومعرفی عملکردمناسب درارتباط بادفع پسمانددرسایرکشورها
در ایالت متحده آمریکا و آمریکای شمالی سیاست اصلی بر بازیافت پسماندهای خشک ارزشمند، کمپوست، دفن و تولید انرژی از آن استوار است.
در جامعه اروپا و ژاپن سیاست اصلی بر بازیافت پسماند های خشک ارزشمند، کمپوست، زباله سوز و تولید انرژی از آن استوار بوده و دفن پسماند های قابل بازیافت (مواد زائد) ممنوع می باشد.
در کل اغلب کشورهای جهان برنامه های دفع خود را در راستای سیاست 4R برگزیده و آنرا توسعه می دهند. شکل زیر مراتب مدیریت پسماندهای شهری، مورد قبول اغلب کشورهای جهان را نشان می دهد.

* آمار وضعیت دفع مواد زائد جامد شهر تبریز نشان می‌دهد که تا کنون به امر بازیافت به صورت رسمی توجه کمتری شده است و در این زمینه، بیشتر دفن زباله در زمین مورد توجه است و نه بصورت دفن مهندسی – بهداشتی بلکه اغلب دفن‌ها به صورت غیربهداشتی و روباز صورت می گیرد.
– لذا مطلوبترین شیوه‌های دفع با توجیه اقتصادی و زیست محیطی متناسب با شرایط کنونی شهر تبریز به شرح زیر پیشنهاد می شود.
-‌‌ ‌بازیافت
با نگاهی به امر توسعه پایدار، بازیافت در رأس برنامه‌های دفع مواد زائد جامد قرار می‌گیرد. چرا که بازیافت و استفاده مجدد، استخراج از منابع و معادن طبیعی، دفع بی رویه و آلاینده‌ها را در محیط تقلیل می دهد ضمن آنکه منابع اقتصادی، ارتقای بهداشت و حفاظت از محیط زیست را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به اهمیت بازیافت و به دنبال آنالیز فیزیکی مواد زائد جامد شهر تبریز (ااطلاعات بدست آمده از سازمان مدیریت پسماند)، مواد خشک ارزشمند قابل بازیافت 04/10 درصد متشکل از کاغذ، مقوا، پلاستیک، فلز، شیشه احداث کارخانه بازیافت با بخش‌های مجزا و جداگانه به منظور بازیافت پلاستیک، کاغذ، مقوا، فلز و مشارکت بخش خصوصی در محلی در مرکز دفن و یا نزدیک به آن پیشنهاد می گردد.
راهکار مدیریتی ارائه شده در این زمینه « بازیافت از مبدأ » به مفهوم تفکیک و جداسازی مواد مختلف از یکدیگر مانند جداسازی شیشه، آلومینیوم، کاغذ، مقوا، پلاستیک می‌باشد که بستر سازی مشارکت و همکاری مردم در حصول نتیجه، تعیین کننده است‌‌‌‌.
– کمپوست
با توجه به اطلاعات حاصل از سازمان مدیریت پسماند در راستای آنالیز کیفی زباله که حدود 70 درصد از آن را مواد فسادپذیر تشکیل می‌دهد. از طرفی محدودیت مکان‌های مناسب دفع زباله‌ها و اثرات نامطلوب دفن زباله بر سلامت عمومی و محیط زیست، مهم ترین حرکت در جهت مدیریت بهینه ی دفع این پسماند‌ها تبدیل آنها به کمپوست در مراکز بازیافت می‌باشد.
با تولید کمپوست، زباله در یک چرخه اکولوژیکی بین انسان و طبیعت قرار می‌گیرد که علاوه بر کاهش مشکلات اقتصادی، بهداشتی و زیست‌محیطی، نقش مهمی در تولید مواد آلی و جایگزین کودهای پرمخاطره شیمیایی و نیز رهایی اکوسیستم‌های آبی و خاکی از آلودگی زباله‌های تولیدی دارد.
در این راستا احداث کارخانه تولید کمپوست با مشارکت بخش خصوصی در محلی در مرکز دفن یا نزدیک به آن پیشنهاد می‌گردد که رعایت ضوابط و استانداردهای بهداشتی و زیست‌محیطی و اقتصادی از ابتدای خط تولید تا انتهای عرضه محصول به بازار، ضرورتی اجتناب نا پذیر بوده و لازم است تا در بخش های مختلف مدیریتی کمپوست اعم از تفکیک از مبدأ، مبانی طراحی، فرآیند تولید، تأسیسات و تجهیزات و از همه مهم‌تر کنترل محصول و تجزیه مواد از نظر جنبه‌های تغذیه گیاهی و موارد بهداشتی با توجه و دقت خاص مدنظر قرار گیرد.
با توجه به ضرورت آنالیز کیفیت و کمیت مواد شیمیایی موجود در زباله ” تولید کمپوست منحصراً از مواد جداسازی شده قابل کمپوست ” و احداث آزمایشگاهها و امکان انجام آزمایش‌های ضروری آنالیز مواد زائد آلی براساس استانداردهای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، از جمله راهکارهای مدیریتی ارائه شده در این زمینه می‌باشد. همچنین تمهیدات لازم جهت کنترل آلودگی آب، آلودگی هوا، آتش سوزی، باید مدنظر قرار گیرد.
* بازیافت انرژی از زباله یکی دیگر از گزینه‌های برتر برای مدیریت بهینه پسماند می‌باشد که از لحاظ اقتصادی، زیست‌محیطی و اشتغال از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به قطعنامه‌های پیشنهاد شده در سمپوزیوم دورنمای انرژی در جهان سوّم و سمینارهای انرژی نو در سازمان انرژی اتمی و تصمیمات اتخاذ شده در شورای عالی انرژی کشور که همگی حاکی از اهمیّت استحصال انرژی به منظور رسیدن به توسعه پایدار و کاربرد در چرخه اقتصادی کشور می‌باشد. تکنولوژی و روش‌های معرفی شده برای تولید انرژی از پسماندها که در برخی از آنها تولید انرژی اولویت دارد و برخی دیگر امحاء زباله در اولویت می باشد. اما آنچه که حائز اهمیت است:
” تضمین بازگشت اصل سرمایه در کوتاهترین مدت و بازگرداندن تمام یا بخشی از سرمایه‌گذاری مدیریت پسماند می‌باشد. ”
لذا بهره گیری از روشهای زیر به این شرح در شهر تبریز پیشنهاد می گردد.
-‌ بیوگاز
گوارش بی‌هوازی زیست توده به عنوان یکی از فناوری‌های تولید انرژی که طی یک سلسله عملیات شیمیایی و بیوشیمیایی در دستگاهی به نام “دستگاه بیوگاز” انجام می گیرد و نتایج زیررا به دنبال دارد:
-‌ تولید گاز متان جهت سوخت‌ و سوز، روشنایی و تبدیل آن به انرژی‌های مکانیکی و الکتریکی.
-‌ تهیه کود خوب و بهداشتی که از نظر فسفر، پتاسیم و بویژه ازت و هوموس در مقایسه با کودهای خام بسیار قوی بوده و از بسیاری تخم انگلها، پارازیت ها و بذر علفهای هرز عاری است.
-‌ کنترل آلودگی‌های زیست‌محیطی
از طرفی با توجه به پیشرفت این شیوه در بعضی از کشورهای پیشرفته جهان بطوریکه بخشی از انرژی مورد نیاز از طریق تصفیه فاضلابهای انسانی و بعضی از فضولات صنعتی در دستگاههای بیوگاز تامین می گردد. لذا به‌کارگیری این شیوه در شهر تبریز برای مواد آلی تجزیه‌پذیر، مواد زائد تصفیه‌خانه که این مواد شامل لجن و مواد ناشی از فعالیت‌های تصفیه‌خانه‌های آب و فاضلاب است؛ بعنوان راهکار مدیریتی پیشنهاد می گردد.
– زباله سوز
یکی دیگر از شیوه های دفع بهداشتی زباله به همراه تولید انرژی برای از بین بردن و کاهش زباله در درجه حرارت بالا استفاده می شود؛ با مزیتهای چون کاهش زیاد در حجم و وزن زباله ها بدون نیاز به مدت زمان طولانی و یا مساحت زیاد عملیات دفن ، از بین رفتن اکثر زائدات خطرناک و به تبع آن کاهش اثرات مخرب زیست محیطی، امکان بازیافت انرژی به صورت برق و یا حرارت از گرمای آزاد شده در حین فرآیند احتراق زباله ها و همچنین امکان بازیافت فلزات اعم از فلزات آهنی و غیر آهنی از محصولات؛ به شرح زیر در شهر تبریز پیشنهاد می گردد.
با توجه به کیفیت و کمیت زباله های شهر تبریز با درصد بالای مواد قابل کمپوست و بازیافت مواد ارزشمند و از طرفی رطوبت بیش از حد زباله های خانگی که در نتیجه کاهش ارزش حرارتی، هزینه های بسیار گزافی را در بر خواهد داشت، لذا سرمایه گذاری جهت احداث کارخانه های زباله سوز برای زباله های خانگی توصیه نمی شود ولی در این میان در صورتی که ضوابط و استانداردهای ویژه آلودگی هوا کنترل شود و جنبه های اقتصادی در مقایسه با سایر روشها مطلوب باشد امحاء پسماند هایی چون پسماندهای بیمارستانی، شبه بیمارستانی، مواد زائد خطرناک خانگی، پسماندهای خطرناک کشاورزی، ضایعات صنعتی به این شیوه توصیه می گردد.
هم اکنون یکی از معضلات بزرگ زیست محیطی که دنیا با آن مواجه می باشد، تغییرات آب و هوایی است و حجم قابل ملاحظه‌ای از گازهای گلخانه‌ای ( به ویژه گاز متان ) از طریق محل‌های دفن زباله وارد جو می‌شود. مدیریت و استخراج این گازها و استفاده از آنها به عنوان منبع انرژی تجدید‌پذیر حائز اهمیت است. همچنین چون ترکیب سیستم بیوگاز با دفن گاههای قدیمی، برق پایدار و ثابتی را تولید می کند. و با توجه به عدم جمع‌آوری گازهای تولیدی و مشکلات زیست‌محیطی ناشی از آن در مرکز دفن قبلی (آناخاتون) شهر تبریز برای تبدیل این معضل زیست‌محیطی به فرصت” استحصال بیوگاز از مرکز دفن فعلی شهر تبریز و احداث نیروگاه تولید برق از گازهای استحصالی “می تواند به عنوان راهکار مدیریتی مطرح گردد.
بررسی اثرات زیست‌محیطی راهکار مدیریتی فوق‌الذکر نشان می‌دهد که اجرای این روش در شهر تبریز می‌تواند در جهت پیشبرد اهداف اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، « توسعه پایدار » مثمر ثمر باشد.
– دفن مهندسی – بهداشتی
با توجه به تاکید جهانی بر ” کاهش پسماندهای دفنی” به دنبال معرفی شیوه های دفع مواد زائد جامد در شهر تبریز با توجیه اقتصادی و زیست محیطی، آخرین روش پیشنهادی برای دفع زباله که مکمّل سایر روشها می باشد؛ دفن مهندسی –بهداشتی است برای ضایعاتی که قابلیت تبدیل کمپوست، بازیافت و سایر روشهای امحاء را ندارند. به طوریکه علوم و فنون دفن بهداشتی زباله، عملیات مهندسی خاصی است که بر اساس آن زباله را چنان در داخل خاک مدفون می کند که هیچ گونه زیانی به محیط زیست، انسان و دیگر موجودات زمین نرسانند.
در این روش مواردی همچون بو، دود، آلودگی خاک و آبهای زیر زمینی و سطحی بوجود نیامده و امکان تبدیل محل دفن زباله به کانون پرورش موش و سایر موجودات موذی وجود ندارد.
عملیات دفن بهداشتی زباله در واقع مانند بنای ساختمان یا یک پروژه ی مهندسی ویژه است که می بایست بر اساس ضوابط و معیارهای مخصوص به خود به انجام رسیده و از نظر بهداشتی و اقتصادی مورد تأئید باشد.
با افزایش ساخت و سازهای عمرانی شهر تبریز و ایجاد نخاله ها و مواد زائد ساختمانی، تشکیل مجموعه ای به نام” ستاد پاکیزگی و نظافت شهر تبریز و اجرای طرح جمع آوری مکانیزه ” این دسته از زائدات به طور جداگانه توصیه می گردد، که وظایف نظارت بر کلیه مجوزهای اجرای عملیات خاکبرداری بارگیری، حمل و تخلیه و متوقف نمودن خودروهای مختلف در جاده های اصلی شهر و ایجاد کارخانجات جهت استحصال انواع ماسه، شن، سنگ و انواع خاکهای باغچه ای از این پسماند ها و دفع مابقی پسماندهای عمرانی منطبق بر اصول زیست محیطی در مرکز دفن را بر عهده داشته باشد.
مکانیابی و تعیین محل مناسبی جهت اسقاط و بازیافت خودروهای فرسوده و وسایل الکتریکی خانگی باید در دستور کار سازمان مدیریت پسماند کلانشهر تبریز قرار گیرد.
جمع بندی:
در شهر تبریز سالانه مقدار زیادی پسماند تولید می شود و رشد سالانه آن نیز قابل توجه می باشد. ارزش قابل توجه به تفکیک پسماند خشک در مبدا و تولید انرژی از پسماند از نظر زیست محیطی، بهداشتی و اقتصادی از یک طرف و لزوم دفن صحیح و بهداشتی و همگامی با سایر کشورهای جهان از طرف دیگر، اتخاذ استراتژی مناسب و برنامه اجرایی متناسب را برای شهر تبریز تجویز می نمایند. اجرای راهکارهای مدیریتی فوق الذکر؛ سرمایه عظیم مادی، نیروی انسانی و در یک کلام “عزم ملی” را طلب می نماید.
در کل جاری شدن سلسه مراتب مدیریت بهینه مواد زائد جامد در بافت مدیریت شهری تبریز نیازمند یکسری پیش نیازهاست که در شکل زیر ارائه شده است. همانگونه که ذکر شد وجود زیر ساختهای فنی، اجرایی، اقتصادی، قانونی، همکاری تولید کنندگان پسماندهای شهری، رعایت ملزومات توسعه شهری و همراهی ذینفعان در این راستا از ملزومات بوده و ضعف در هر زمینه سایر زمینه ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد.