نگاهی به اقلام سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران

هر زمانی که صحبت از سرشماری عمومی نفوس و مسکن می شود، یکی از دغدغه ها و سوالاتی که شاید ذهن بسیاری از متخصصان جمعیتی و اجتماعی را به همراه مردم عادی، به خود جلب می کند، مجموعه سوالات و اقلامی است که برای جمع آوری اطلاعات افراد، خانوارها و واحدهای مسکونی در پرسشنامه یا فرم های سرشماری گنجانده می شود. همیشه این سوال کلی وجود دارد که چه سوالاتی باید یا لازم است در سرشماری های عمومی نفوس و مسکن در مورد افراد، خانوارها و یا واحدهای مسکونی پرسیده شود. برای پاسخ این سوال عمومی، در این نوشته سعی شده تا با نگاهی به پیشنهادات محتوایی سرشماری توسط سازمان ملل متحد، به مقایسه این محتوای پیشنهادی با اقلام سرشماری مورد استفاده در کشور پرداخته و برخی پیشنهادات اصلاحی در این زمینه طرح و مورد بحث قرار گیرند.
قبل از همه، یادآوری چند نکته ضروری است. نکته اول این است که معمولاً سرشماری عمومی نفوس و مسکن با توجه به نیازهای داخلی هر کشوری به داده و اطلاعات در زمینه تجارب مختلف مربوط به افراد و خانوارها تهیه، تنظیم و اجرایی می شود و عملاً شاید نتوان هیچ کشوری را برای لحاظ یا عدم لحاظ اقلام و سوالات خاصی در سرشماری نقد کرد! طبیعی است که انتخاب اقلام و محتوای سرشماری بعد از بررسی های کارشناسی معمولا مفصل و با توجه به شرایط موجود و صلاحدیدهای اغلب علمی، و گاهاً اجرایی و اجتماعی انتخاب و در فرم های سرشماری گنجانده می شوند.
معمولا گفته می شود که در تعیین محتوا و اقلام سرشماری عوامل زیر دخیل هستند و در واقع برآیند ملاحظات چهارگانه زیر به طور تعاملی محتوای سرشماری را تعیین می کنند:
١- اولویت بندی نیازهای ملی، که معمولا با توجه به نیازهای اطلاعاتی و داده ای بسیاری از متقاضیان و استفاده کنندگان از این داده ها (مانند نهادها و سازمان های دولتی، بخش خصوصی و نیز نهادهای علمی و تحقیقاتی) می تواند چهارچوب بندی و تعیین گردد؛
٢- اهمیت قابلیت مقایسه نتایج با سرشماری های دیگر، که معمولا از دو زاویه قابل طرح است، یکی تلاش برای ایجاد قابلیت مقایسه سرشماری های خود یک کشور در طول زمان و دوم تلاش برای ایجاد قابلیت مقایسه سرشماری با سرشماری های منطقه ای و بین المللی (در ارتباط با سرشماری های سایر کشورها) برای ایجاد توان مقایسه شرایط کشورهای مختلف نسبت به یکدیگر، که هر دوی این ها تحت تاثیر حفظ تجانس موضوعی (چه به لحاظ نوع و چه به لحاظ تعاریفی که از مفاهیم شامل در سرشماری ها دست و پا می شود) در بین سرشماری ها است، تا از این طریق بیشترین درجه امان مقایسه نتایج با سرشماری های قبلی و نیز سرشماری های دیگر کشورها فراهم شود. به معنای ساده، بهتر است در تنظیم در تنظیم و تعیین اقلام سرشماری، ارتباط موضوعی سرشماری با سرشماری های قبلی و نیز سرشماری های سایر کشورها مورد توجه باشد.
مسلم است که این گفته منافاتی با استفاده از اقلام جدیدی که با توجه به تحولات اجتماعی و اقتصادی نیازمند گنجانده شدن در فرم های سرشماری را دارند، ندارد. تعاریف دقیق تر هم در صورت نیاز از مفاهیم، بهتر است به نحوی انجام گیرند که هنوز ارتباط سرشماری ها به طور بالقوه همچنان برقرار باشد، به عبارت ساده تر، تعاریف دقیق تر طوری انجام شوند که در صورت نیاز بتوان با استفاده از طبقه بندی های جدید، طبقه بندی های موجود در سرشماری های قبلی را بازسازی کرد.
٣- تناسب اقلام و محتوا، باید به گونه ای باشد که پاسخگویان توانایی و تمایل به دادن اطلاعاتشان در زمینه سوالات سرشماری را داشته باشند. عدم تمایل یا توانایی پاسخگویان برای پاسخگویی به سوالات می تواند موجب اتلاف زمان و هزینه بسیاری در چنین مواردی گردد، به ویژه زمانی که توجه شود سرشماری های فی نفسه یکی از طرح های معمولا ملی بسیار پرهزینه طبقه بندی می شوند.
۴- در دسترس بودن منابع کافی برای سرشماری، که امری کاملا بدیهی و روشن است و نیازی به توضیحات اضافی در این زمینه وجود ندارد.
به طور خلاصه می توان گفت در تصمیم برای نهایی کردن اقلام و محتوای فرم های سرشماری نه تنها ملاحظات عمومی نهادهای حکومتی و حاکمیتی باید مورد توجه قرار گیرد، از آنجایی که اطلاعات سرشماری با هدف استفاده از داده ها و نتایج آن برای بهبود شرایط و تسهیل امر برنامه ریزی جمع آوری می شوند، فلذا توجه به نیازهای نهادهای غیردولتی و بخش خصوصی و نیز نهادهای علمی و تحقیقاتی در کنار نیازهای نهادهای رسمی، نیازمند توجه است. به عبارتی دیگر، حتی المقدور در تصمیم گیری در زمینه محتوای سرشماری ها، اگر بتوان نیازهای نهادهای غیردولتی و بخش خصوصی و نهادهای علمی و تحقیقاتی را نیز مورد توجه قرار داد، سرشماری به شرایط آرمانی خود از این حیث نزدیک تر خواهد شد.
اقلام سرشماری بر اساس پیشنهادات بین المللی (سازمان ملل، ٢٠٠٧: ٣٠-١٢٨) در ٩ سرفصل طبقه بندی شده است که عبارتند از:
١- اقلام مربوط به سکونت و مهاجرت داخلی
در این سر فصل پیشنهاد شده که اقلامی مانند؛ محل معمول اقامت فرد، محلی که فرد در زمان سرشماری حضور داشته است، محل تولد، طول دوره اقامت، محل اقامت قبلی، محل اقامت در زمان مشخصی در گذشته (یک سال قبل، ۵ سال قبل و …)، منطقه محل سکونت و نوع سکونت شهری و روستایی به عنوان اقلام سرشماری در این سرفصل تعریف و در نظر گرفته شوند.
مقایسه اقلام حاضر با اقلام مورد استفاده در سرشماری های نفوس و مسکن اخیر در کشور تفاوت آنچنانی بین اقلام پیشنهادی و اقلام موجود در سرشماری ایران نشان نمی دهد. به عنوان تنها استثنا در این فهرست، محل اقامت قبلی فرد در تعداد مشخصی سال قبل است. شاید خود این سوال از اهمیت درجه اولی برای شمول در سرشماری ایران برخوردار نباشد، ولی نکته ای باید مورد توجه قرار گیرد، عدم توانایی اقلام و سوالات این سرفصل (حتی پیشنهادی توسط سازمان ملل) برای لحاظ نوعی تجربه مهاجرتی است که از آن تحت عنوان مهاجرت مکرر یاد می شود. به نظر می رسد گنجانده شدن یک سوال مبنی بر دفعاتی که فرد در بین دو سرشماری محل سکونت خود را تغییر داده (و در صورت داشتن چنین تجربه ای، سوال از محل اقامت های قبلی تغییر داده شده برای هر دفعه) بتواند اطلاعات لازم برای لحاظ تجربه مهاجرت تکراری را نیز فراهم سازد.
٢- اقلام مربوط به مهاجرت بین المللی
در این بخش و برای مهاجران بین المللی اقلامی مانند؛ کشور محل تولد، تابعیت، و طول دوره اقامت به عنوان اقلام پیشنهادی مورد توجه است. در سرشماری های ایران، عموما محل اقامت قبلی به جای کشور محل تولد فرد مهاجر پرسیده شده است که شاید حضور کشور محل تولد هم در کنار اقلام فعلی خالی از فایده نباشد.
٣- اقلام مربوط به خانواده و خانوار
در این سرفصل دو قلم عمده به عنوان پیشنهاد سازمان ملل قابل توجه است که در سرشماری ایران نیز حضور دارند که عبارتند از بستگی تمام افراد واقع در خانوار مورد نظر با سرپرست خانوار و نیز ساختار خانوار که خود با استفاده از همان اطلاعات قلم قبلی قابل محاسبه و برآورد خواهد بود.
۴- اقلام مربوط به ویژگی های جمعیتی و اجتماعی
در این سرفصل اقلام؛ جنس، سن، وضعیت تاهل، دین، زبان، قومیت و بومی بودن به عنوان اقلام پیشنهادی ذکر شده اند. در عموم سرشماری های ایران تا به امروز، سه مورد از این اقلام مورد توجه قرار نگرفته است. زبان (مادری یا صحبت شده در منزل)، قومیت و بومی بودن. مورد سوم (بومی بودن یا نبودن) که به لحاظ تاریخی در کشورهایی که از زاده مهاجرت های بین المللی و غالبا از نوع استعماری است، چندان موضوعیتی در مورد ایران پیدا نمی کند و طبیعتا نیازی به لحاظ آن نیست. اما دو قلم دیگر، یعنی زبان و قومیت افراد بنابر ملاحظاتی که چندان هم شناخته شده نیستند، هیچ وقت در سرشماری های ایران مورد استفاده قرار نگرفته اند. دست کم برای مطالعات از نوع جمعیتی، به دلیل این که تفاوت های قومیتی گاها زیادی می تواند در رفتارهای جمعیتی (باروری، سلامت یا مرگ و میر و نیز به ویژه مهاجرت) می تواند وجود داشته باشد، دارای اهمیت شایانی است. جای خالی این دو قلم اطلاعات بیش از پیش در سرشماری های کشور احساس می شود. به نظر می رسد تفاوت های زبانی و قومیتی کاربردهای بسیار بااهمیتی در مطالعات جمعیتی، و نیز مطالعات اجتماعی و فرهنگی داشته باشند.
۵- اقلام مربوط به باروری و مرگ و میر
اقلام متعددی در این بخش به عنوان اقلام پیشنهادی توسط دفتر امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد پیشنهاد شده است که به طور خلاصه عبارتند از: تعداد کودکان زنده متولد شده، تعداد فرزندان در حال حاضر زنده، تاریخ تولد آخرین فرزند زنده متولد شده، تعداد فرزندان زنده متولد شده در ١٢ ماه گذشته، تعداد کودکان فوت شده از موالید زنده ١٢ ماه قبل، سن/تاریخ یا طول دوره ازدواج اول، سن زن در زمان اولین تولد زنده، تعداد افراد فوت شده خانوار در ١٢ ماه گذشته، وضعیت فوت پدر یا مادر برای فرد.
مقایسه اقلام موجود در سرشماری های ایرانی با اقلام پیشنهادی سازمان ملل حاکی از تطابق کلی اقلام در دو مورد در زمینه تجارب باروری است و تقریبا همه اقلام پیشنهادی سازمان ملل در سرشماری های ایرانی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. اما جای خالی اقلام مربوط به طول دوره ازدواج و تجربه فوت اعضا خانوار بیش از پیش در اقلام سرشماری ایرانی احساس می شود. هرچند در سرشماری سال ١٣۶۵ برخی اقلام در ارتباط با تجربه فوت اعضا خانوار در فرم سرشماری گنجانده شده، اما از آن به بعد و در سرشماری اخیر نیز، خبری از اقلام مربوط به تجربه فوت اعضا خانوار نیست. در کنار باروری، تجربه فوت نیز می تواند به عنوان دومین مولفه حرکت جمعیتی، دست کم به همان اندازه تجربه باروری برای انجام تحقیقات کاربردی جمعیتی و اجتماعی در این زمینه دارای اهمیت است. شاید لحاظ برخی اقلام دارای حساسیت های (گاها بی مورد) اجتماعی برای شمول در اقلام سرشماری بوده باشند، اما تجربه فوت خانوار چیزی نیست که از هر زاویه ای که به بحث نگاه شود، دارای حساسیت های آنچنانی باشد. و به نظر می رسد این اقلام توانایی این را دارند که با توجه به همه شرایط، در میان اقلام سرشماری ایرانی نیز دیده شوند. طول دوره ازدواج نیز با توجه به اهمیتی که در تحلیل های مربوط به تشکیل خانواده و ازواج و نیز باروری پیدا می کند، دارای اهمیت بسیار زیادی به نوبه خود است که متاسفانه این قلم نیز در مجموعه اقلام سرشماری های کشور غایب بوده است.
۶- اقلام مربوط به ویژگی های آموزشی و تحصیلی
در این سرفصل اقلامی مانند، وضعیت سواد، وضعیت تحصیلی، مدرک یا میزان تحصیلات، و رشته تحصیلی به عنوان اقلام پیشنهادی سازمان ملل مورد توجه هستند که در این زمینه در سرشماری های ایرانی (دست کم در سرشماری سال ١٣٩٠) عموم اقلام مذکور در ارتباط با تجارب تحصیلی و آموزشی افراد مورد توجه قرار گرفته است که امید می رود همه این اقلام در سرشماری های بعدی نیز حفظ شوند. تک تک این اقلام برای بررسی وضعیت آموزشی و به ویژه با دسترسی به رشته تحصیلی، برای بررسی تجارب شغلی بر اساس رشته تحصیلی خود فرصت مغتنمی را برای مطالعات بازار کار و تجارب شغلی و حرفه ای فارغ التحصیلان دانشگاهی فراهم می آورد.
٧- اقلام مربوط به ویژگی های اقتصادی
در این سرفصل از اقلام پیشنهادی سازمان ملل متحد اقلام متعددی حضور دارند. این اقلام به طور خلاصه عبارتند از: وضع فعالیت، نوع شغل یا فعالیت اصلی در محل کار، بخش عمده فعالیت اقتصادی (خدمات، صنعت، کشاورزی)، موقعیت در شغل، تعداد ساعات کار، درآمد، بخش عمده فعالیت (تعاونی، عمومی، خصوصی)، اشتغال در بخش اقتصاد غیررسمی، شغل مربوط به بخش اقتصادی غیررسمی و محل کار.
اقلام ذکر شده در این سرفصل با آنچه که در این ارتباط در سرشماری های ایران دیده می شود تفاوت های آشکاری دارد. بسیاری از اقلام این سرفصل در سرشماری های ایران مورد سوال قرار نمی گیرند. شاید دلیل عمده آن انجام سالیانه نمونه گیری از اطلاعات نیروی انسانی، اشتغال و بیکاری در کشور باشد که به طور جداگانه اطلاعات عموم این بخش، و مفصل تر از آنچه که در این سرفصل پیشنهاد شده، را از خانوارهای نمونه در مناطق شهری و روستایی تمام استان های کشور جمع آوری می نماید. به هر حال، به نظر ارزشمند است که دست کم در زمینه حضور برخی اقلام مهم این سرفصل در سرشماری ایران تامل دوباره ای صورت گیرد. به عنوان مثال درآمد یکی از اقلام و متغیرهای اصلی تاثیرگذار بر بسیاری از تجارب افراد اعم از تجارب جمعیتی آنها است و عملا حضور آن در میان اقلام سرشماری کشور می تواند زمینه بسیاری تحلیل های اقتصادی در زمینه تجارب جمعیتی را فراهم آورد. شاید قبلا دغدغه تاثیر نامناسب ناشی از حضور این قلم اطلاعات در سرشماری بر پاسخ های افراد به عنوان دغدغه جدی در زمینه عدم شمول میزان درآمد در سرشماری های کشور مطرح بوده است، به نظر می رسد در این زمینه می توان ضمن تامل مجددی، این قلم اطلاعات را در میان اقلام سرشماری گنجاند. مگر نه این است که یکی از راه های حساسیت زدایی از چنین مفاهیمی، طرح متوالی آنها است! شاید اگر این قلم اطلاعات در سرشماری های قبلی حضور می داشت، امروز در این زمینه هم می شد اطلاعات نسبتا دقیقی از خانوارهای ایرانی دریافت کرد. در ضمن، اگر در همه موارد این دست از اطلاعات از طریق خوداظهاری افراد اعلام می شوند، چرا با همه حساست هایی که احتمالا دارد، نباید در میان اقلام سرشماری بیاد، در حالی که امروزه برای بسیاری از برنامه ریزی ها و مداخلات اجتماعی و اقتصادی اطلاع از این قلم اطلاعات اهمیت شایانی دارد. دست کم این است که راه های غیر مستقیم برآورد این یک مورد اطلاعات اقتصادی نیازمند توجه و تامل بیشتر در سرشماری های ایرانی است، به جای این که با هر توجیهی که برای این کار وجود دارد، به راحتی از منافع مطالعاتی و اقتصادی و اجتماعی این متغیر مهم و تاثیرگذار چشم پوشی و به راحتی هر چه تمام مورد حذف از اقلام سرشماری قرار گیرد.
نکته دوم در ارتباط با اقلام پیشنهادی این سرفصل این که به نظر می رسد حتی در نمونه گیری از تجارب مربوط به فعالیت، اشتغال و بیکاری در کشور نیز اطلاعاتی در مورد بخش اقتصاد غیررسمی مورد توجه قرار نمی گیرد. همین امر باعث شده است که بسیاری از فعالیت های اقتصادی بسیاری از افراد به عنوان فعالیت های غیرمشمول در بخش اقتصاد غیررسمی، در اطلاعات این بخش منعکس نشده و امکان هیچ نوع برنامه ریزی و مدیریت این بخش پنهان اقتصاد فراهم نشود. چه در سرشماری و یا در نمونه گیری اشتغال و بیکاری به نظر شمول این اقلام در میان اقلام سرشماری یا نمونه گیری های مربوطه، از ضروریات اصلی در این سرفصل می تواند قلمداد شود.
٨- اقلام مربوط به وضعیت معلولیت
باز به عنوان یکی از تجارب عمومی حوزه سلامت، وضعیت معلولیت افراد اهمیت شایانی دارد که به عنوان یکی از اقلام پیشنهادی سازمان ملل در مجموعه اقلام سرشماری پیشنهاد شده است. متاسفانه این قلم اطلاعات نیز در کنار اقلام دیگری که ذکر آنها رفت، در سرشماری های ایران مورد غفلت قرار گرفته است. همین امر داشتن اطلاعات جامع از افراد دارای تجارب معلویت را به امری بسیار سخت تبدیل کرده است و اطلاعات ثبتی مراکز مربوطه نیز توانایی ارائه تصویر جامع از این تجربه در کشور را به دلایل متعددی هنوز دارا نیستند.
٩- اقلام مربوط به فعالیت های کشاورزی
برخی اقلام ویژه در این سرفصل به عنوان اقلام پیشنهادی سازمان ملل جلب توجه می کنند. البته باید یادآوری شود که این اقلام جزو اقلام پیشنهادی اصلی سرشماری قلمداد نمی شوند و در اصل به عنوان کمکی برای طراحی و اجرای سرشماری های اختصاصی کشاورزی، برای حضور در میان اقلام سرشماری پیشنهاد شده اند. فعالیت اعضا خانوار در بخش خود-فرمایی کشاورزی و داشتن شغل کشاورزی برای مدت زمان طولانی (مثلا سال گذشته) برای افراد خانوار دو قلم اطلاعات پیشنهادی این سرفصل هستند. تا جایی این دست اطلاعات بتواند برای تعیین محدوده فعالیت های اقتصادی کشاورزی خانوارها جهت انجام سرشماری های مفصل سرشماری از چنین خانوارهایی در ادامه به کار آید، شمول شان در میان اقلام سرشماری دارای اهمیت خواهند بود.
نکته پایانی: گرچه مقایسه اقلام سرشماری برخی کشورهای پیشرفته با اقلام سرشماری های ایران نیز خالی از فایده نبوده، ولی این کار به مقالی دیگر موکول شده است. به هر حال، مرور کلی اقلام موجود در سرشماری برخی از این کشورهای دنیا نشان می دهد برخی اقلام با توجه به اهمیتی که در شرایط زندگی امروزی پیدا کرده اند خود را به عنوان اقلام مهم به مجموعه اقلام سرشماری این کشورها تحمیل کرده اند. هر چند همیشه طول پرسشنامه یکی از دغدغه های جدی در تهیه فرم های سرشماری است، به هر حال حضور اقلامی مانند: شماره طبقه واحد مسکونی آپارتمانی (با توجه به غلبه شکل سکونت آپارتمان نشینی دست کم در شهرهای بزرگ) و انجام تفکیک زباله در محل سکونت در سرشماری کشور نروژ، وسیله مسافرت بین محل کار و منزل در سرشماری کشور فرانسه، نوع مدرسه یا دانشگاه محل تحصیل در سرشماری کشور استرالیا، و قیمت تقریبی بنا در برخی سرشماری های دیگر کشورها به عنوان شاخصی اقتصادی و مسکونی در کنار اقلام دیگر قابل توجه و تامل هستند.
منابع:
– مرکز آمار ایران (سال های مختلف). مستندات مربوط به سرشماری های عمومی نفوی و مسکن و نمونه گیری از نیروی کار. قابل دسترسی از طریق تارنمای مرکز آمار ایران: https://amar.org.ir/
– United Nations (2007). Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses, Revision 2. New York: Statistics Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations. Statistical Papers Series, M. No. 67/Rev.2.