سند تدبیر توسعه استان بستر مناسبی برای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی فراهم کرده است

رشد و توسعه اقتصادی هر کشور و یا منطقه از مهمترین اهداف مسئولین بوده و همواره برای تحقق آن تلاشهای فراوانی صورت می گیرد. مروری بر روند برنامه ریزی در ایران دلالت بر آن دارد که در طول 4 دهه اخیر، برنامه های مختلفی در سطح کشور انجام شده است که این برنامه ها عمدتا از نوع برنامه ریزی جامع و از نوع برنامه های از بالا به پایین بوده و استانهای کشور عملا نقش و استقلال چندانی در تهیه برنامه های توسعه ای استانی و یا منطقه ای نداشته اند به طوری که در برنامه های تدونی شده شرایط و ساختار محلی و منطقه ای از جمله فرهنگ استانی، مزیت های استانی و سایر توانایی ها و قابلیت های استانی در تهیه و تنظیم برنامه های ملی نقش چندانی نداشته است. از این رو، نه تنها برنامه های تهیه شده نتوانسته اند به اهداف تعیین شده دست پیدا کنند. نظام برنامه ریزی مبتنی بر نفت و از نوع برنامه ریزی جامع مرسوم 4 دهه اخیر، عملا پتانسیل های بخش خصوصی و مناطق و استانهای مختلف را چندان مورد توجه قرار نداده است. این در حالی است که در سطح دنیا انواع دیگر برنامه ریزی با تجربه های موفق وجود داشته است که در ایران مشابه این نوع برنامه ریزی ها مد نظر قرار نگرفته و بیشتر سعی شده است نظام برنامه ریزی متمرکز تهیه شود. که این نوع نگرش سبب شده است تا اقتصاد ایران و در نتیجه استانهای کشور نتواند توسعه درون زا و بدون اتکا به درآمدهای نفتی را تجربه کند و این امر سبب مشکلات زیادی در اقتصاد کشور شده است. مروری بر آمار و ارقام اقتصادی و اجتماعی استان نیز نشان می دهد که استان آذربایجان شرقی در طول 10 سال اخیر روند نامطلوبی را در برخی شاخص های مهم مانند درآمد سرانه، نرخ بیکاری، سرمایه گذاری صنعتی، نرخ اعتیاد، نرخ طلاق و …داشته است.
سئوال اساسی و قابل توجه این است که چرا چنین پدیده ناخوشایندی در سطح استان آذربایجان شرقی رخ داده است؟ با توجه به اینکه در طول دهه اخیر این استان همانند سایر استانها، دارای برنامه های توسعه پنج ساله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بوده، پس نمی توان تنزل جایگاه استان را به نداشتن برنامه های توسعه ربط داد. به نظر می رسد مهمترین مسئله قابل تامل در این میان، نوع نگاه به برنامه های توسعه ای است که در سطح کشور و استان وجود داشته است و عموما مبتنی بر برنامه ریزی جامع و از بالا به پایین بوده است. نتایج نا مطلوب برنامه ریزی جامع، ضرورت استفاده از روشهای برنامه ریزی جدید را بیش از پیش نمایان می سازد. چرا که در شرایط امروزی الزامات برنامه ریزی جامع مهیا نبوده و اثربخشی ندارد. برنامه ریزی جامع مستلزم داشتن آمار و اطلاعات به روز و گسترده است که در طول سالهای اخیر تاحدودی مخدوش شده و از اطمینان بالایی برخوردار نیست. از طرف دیگر، برنامه ریزی جامع متکی بر درآمدهای هنگفتی است که در سالهای اخیر کاهش چشمگیری را کشور در این زمینه تجربه کرده است و لذا از دولت انتظارات آنچنانی برای حل معضلات مطرح شده داشت. از طرفی وجود رکود شدید درکشور سبب شده است درآمدهای مالیاتی کشور نیز رشد قابل توجهی نداشته باشد واز این طریق هم دولت نمی تواند به یاری توسعه استان بشتابد. در چنین شرایط لازم بود نوع نگاه به برنامه ریزی تغییر یابد و برنامه ریزی بر اساس توانمندی های استانی با حداقل اتکا به درآمدهای نفتی و با بیشترین اتکا به منابع مالی بخش خصوصی انجام شود.

این نوع برنامه ریزی که نگاهی از پایین به بالا داشته و می تواند تا حدود زیادی نیازهای توسعه ای استان را پاسخگو باشد، برنامه ریزی هسته های کلیدی است. در برنامه ریزی هسته های کلیدی نیازی به برنامه ریزی برای همه بخش ها وجود نداشته، بلکه بر اساس قابلیتها و توانایی های استان، هسته های خط دهنده استان شناسایی شده و این هسته های کلیدی شبیه لوکوموتیوی عمل می نمایند که بقیه بخشها و فعالیتهای استان را با خود توسعه دهند. در برنامه ریزی هسته های کلیدی لزومی به وجود آمار و اطلاعات گسترده و به روز نبوده و در جایی که آمار و اطلاعات وجود نداشته و یا مخدوش هست، می توان از روشهای کیفی مانند گروه های متمرکز و دلفی به اطلاعات مورد نیاز دست یافت. از سوی دیگر برخلاف برنامه ریزی جامع که نوعی برنامه ریزی از بالا به پایین است، برنامه ریزی هسته های کلیدی برنامه ریزی از پایین به بالا بوده و این از مهمترین نکات قوت این نوع برنامه ریزی محسوب می شود. از سال 1392 با استقرار دولت تدبیر و امید و حضور جناب آقای دکتر جبارزاده بعنوان استاندار در استان اذربایجان شرقی استارت باز بینی در شیوه برنامه ریزی با حضور مشاوران اقتصادی استاندار و مشارکت کارشناسان ارشد سازمان برنامه و بودجه زده شد و بعد از قریب به یکسال تلاش بی وقفه مدیران و کارشناسان استان سند تدبیر و توسعه استان بر محور برنامه ریزی هسته های کلیدی تهیه گردید. البته بعنوان تجربه نخست مشکلات زیادی در جریان تدوین، طراحی و تصویب برنامه وجود داشت ولی به حول و قوه الهی و تلاشهای قابل تقدیر دست اندرکاران برنامه و حمایتهای همه جانبه شخص استاندار خوشبختانه تمام این مراحل با موفقیت طی شد و برنامه بعد از تصویب نهایی در شورای برنامه ریزی به مدیران استان و در برش شهرستانی به فرمانداران شهرستان های استان جهت اجرا ابلاغ شد. انتظار طراحان برنامه بر آن بود که با در نظرگرفتن قابلیتها و توانایی های بالفعل و بالقوه استان از یکسو و شناسایی نقاط ضعف و تحدیدهای استان از سوی دیگر، هسته های پیش برنده یا خط دهنده استان در زمینه های مختلف شناسایی شده و با تهیه برنامه های عملیاتی در آینده استان بتواند جایگاه قبلی خود را بدست آورد.
اجرای برنامه عملا از ابتدای سال 1394 در استان آغاز شده است و از همان روزهای نخست مورد استقبال مقامات کشوری و دولت محترم قرار گرفته و به عنوان یک شیوه برتر به سایر استان ها پیشنهاد شده است. وقتی سال 1395 بعنوان سال اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل، توسط مقام معظم رهبری تعیین گردید از ابتدای سال استان دارای برنامه ای بود که کاملا منطبق بر اصول تعیین شده اقتصاد مقاومتی بود و لذا استان آذربایجان شرقی با این تجربع غنی خود بعنوان استان پایلوت در اجرای برنامه اقتصاد مقاومتی تعیین گردید.
طبیعی است که اجرای هر برنامه توسعه ای یک سری زیرساختهایی را می طلبد که در راس آنها وجود نیروی انسانی ماهر و کارآمد، مدیران دلسوز و علاقه مند، حمایتهای سیاسی و معنوی مسئولین رده بالای کشوری و استانی و بالاخص با توجه به ماهیت این نوع برنامه وجود بخش خصوصی همراه و همگام و در نهایت پشتیبانی و مشارکت آحاد مردم استان است. از ابتدای کار باور دست اندرکاران برنامه بر این بود که بدون حضور مردم و بدنه غیر دولتی استان، هم در طراحی و هم در اجرا، این برنامه موفق نخواهد بود که خوشبختانه این اتفاق تا حال تحقق پیدا کرده و مشارکت بخشهای غیر دولتی بسیار چشمگیر بوده است و شاید دلیل توفیق زیاد این برنامه هم همین همراهی و همگامی مردم و مسئولین بوده است.
با توجه به اینکه اساس برنامه ریزی هسته های کلیدی استان از نظر تامین منابع مالی، مبتنی بر مشارکت بخش خصوصی بوده و در برنامه هم بیش از 75 درصد منابع مورد نیاز توسط بخشهای غیر دولتی (با توجه به محدودیت منابع دولتی) پیش بینی شده بود قاعدتا مسئولین استان می بایستی شرایط و انگیزه را برای حضور موثر بخش خصوصی فراهم میکردند. از همان ابتدا بدلیل حضور خود بخش خصوصی در طراحی برنامه و مشارکت آنها و تامین بخش عمده ای از نظرات این بخش در تدوین برنامه طبیعی است که انتظار داشته باشیم بخش خصوصی استقبال خوبی از این برنامه داشته باشند علی الخصوص که با توجه به حمایتهای سیاسی و معنوی مسئولین اعتماد این بخش به برنامه طراحی شده بسیار بیشتر از برنامه های مرسوم و متداول قبلی بوده که عموما حالت تحکمی و از بالا به پایین داشته است. لذا وقتی بخش خصوصی احساس کند که برنامه ای به صورت علمی و تخصصی و مهمتر از همه با مشارکت خود آنها تهیه شده است و تامین کننده منافع آنها است، دلیلی ندارد که در مرحله اجرا همراهی نکند. شواهد عملکرد یکسال و نیم گذشته هم موید اقبال برنامه در همراه کردن بخش خصوصی بوده است. علی ایحال برای اطمینان از مشارکت حداکثری بخش خصوصی، سعی شده است تمام اجزای برنامه با جزئیات دقیق به همراه پروژه های تعریف شده در اختیار سرمایه گذاران بخش های غیر دولتی و سرمایه گذاران خارجی قرارگیرد تا خود آنها با توجه به منافع خود با اطمینان بیشتری برای مشارکت در اجرای برنامه اعلام امادگی کنند. استقبال سرمایه گذاران داخلی و خارجی در اجرای تعداد زیادی از پروژه های تعریف شده بیانگر این نکته است که آنها نیز به موفقیت آمیز بودن این برنامه اعتقاد و اطمینان پیدا کرده اند. شاید علمی و منطقی بودن برنامه و انطباق آن با شرایط حال اقتصاد جامعه و استان بهترین دلیل برای جذب اعتماد و علاقه مندی بخش خصوصی باشد. از طرف دیگر چون برنامه ریزی هسته های کلیدی منطبق بر واقعیتها و پتانسیلهای موجود استان بوده و از آرمانگرایی و بلند نگری مرسوم در برنامه های جامع پرهیز کرده است یک برنامه کاملا اجرایی بوده و تحقق آن در زمان پیش بینی شده و با توجه به پتانسیلهای مالی و انسانی لازم کاملا عملی و ممکن است. البته عزم مسئولین استان هم همواره برای اجرای موفقیت آمیز برنامه بسیج شده است و تجربه یکسال و اند گذشته بخوبی نشان می دهد که هر جا مشکلی در فرایند اجرای پروژه های تعریف شده بوده است شورای برنامه ریزی استان وارد عمل شده و در تسهیل شرایط اجرا و رفع مشکلات پیش آمده اقدام نموده است. خود این امر که همگان در استان به اجرایی بودن این برنامه اعتقاد پیدا کرده اند بهترین دلیل برای علاقه مندی و حضور فعال بخش غیر دولتی در مشارکت و ایفای نقش در روند برنامه می باشد. گزارشهای ارائه شده در جلسات شورای برنامه ریزی استان نیز حاکی از موفقیت بالای برنامه در اجرا است بطوری که حتی برخی از پروژه ها و هسته های تعریف شده در برنامه، حتی جلوتر از زمان پیش بینی برنامه حرکت میکنند. البته در بخشهایی هم کندی حرکت و موانعی موجود است که این امر در اجرای هر برنامه توسعه ای طبیعی است. مهم آن است که در جهت رفع این موانع و مشکلات اقدام شود که خوشبختانه این همت والا در مسئولین و مدیران استان به خوبی قابل مشاهده است. امید آن داریم که با اجرای موفقیت آمیز این برنامه شاهد تحول چشمگیر در روند توسعه استان باشیم. همچنین انتظار آن می رود که تجربه موفق برنامه ریزی هسته های کلیدی استان همچنان که در طی ماههای گذشته ملاحظه شده، الگوی مناسب برنامه ریزی برای سایر استان ها و برنامه ریزی منطقه ای در کشور عزیزمان ایران شده و باعث تسریع در نیل به اهداف تعریف شده در اقتصاد مقاومتی باشد.