بررسی جایگاه خشکسالی در مقایسه با سایر حوادث و سوانح غیرمترقبه در ایران
ابوالفضل مجنونی هریس، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز
خشکسالی به عنوان یکی از بی سر و صداترین وقایع طبیعی، به طور خزنده و بطئی شکل گرفته و خسارت بسیار گسترده ای را به مناطق مختلف وارد می سازد. طبق اعلام سازمان ملل متحد، حدود ١٠٠ میلیون نفر در مناطق آسیای جنوبی و مرکزی بویژه کشورهای ایران، هند، افغانستان و تاجیکستان تحت تأثیر پیامدهای خشکسالی قرار دارند که با تکیه بر آمار این سازمان می توان دریافت که بیش از بیست استان یعنی نیمی از جمعیت کشور ایران در معرض خشکسالی بوده که جمعیتی بالغ بر بیست میلیون نفر را در بر می گیرد. لذا بدلیل قرار گرفتن بیش از ٩٠ درصد از مساحت کشور در منطقه خشک و نیمه خشک، خشکسالی همواره یکی از عمده ترین دغدغه های سیاستگذاران کشور بوده است. وسعت خشکسالی در پاره ای از سال ها با مقیاس کمتر و در برخی دیگر وسیع تر است. احتمال رخداد این پدیده در سراسر کشور بطور همزمان کم بوده، بدین سان که ممکن است در یک سال مقدار بارندگی در نقاط مختلف بالاتر و یا پایین تر از خط میانگین باشد.خشکسالی، علل و اثرات آن
از دیدگاه های مختلف بیش از ١۵٠ تعریف در خصوص خشکسالی ارائه شده ولی به طور کلی اگر کمبود بارش در دوره های بلندمدت موجب کمبود رطوبت خاک، کاهش منابع آب، مختل شدن فعالیت های انسانی، حیات معمول گیاهی و جانوری گردد، خشکسالی نام دارد. عوامل شناخته شده و ناشناخته زیادی می توانند موجب رویداد این پدیده مرموز گردند که مهم ترین آنها شامل گرم شدن زیاد منطقه، افزایش گازهای گلخانه ای، کاهش میزان بارندگی، اثر مراکز فشار و سلسله کوه های مرتفع، دور بودن از تأثیر دریاها و اقیانوس ها، پدیده های جهانی همچون النینو، لانینا و انسو می باشند. پدیده خشکسالی همواره در طول تاریخ عواقب ناخوشایندی به دنبال داشته و پیامدهای ناشی از آن بسیار گسترده بوده که از جنبه های گوناگون قابل بررسی است. خشک شدن آب دریاچهها، تالاب ها و مخازن سدها، تلف شدن دام ها، مهاجرت عشایر و روستائیان به شهرها، اثرات مخرب فیزیولوژیک بر روی گیاهان و تأثیرات مخرب بر روی خاک، مراتع و جنگل ها از جمله پیامدهایی است که می توان نام برد. خشکسالی در ایران از دیرباز نیز اثرات نامطلوبی را به همراه داشته بدین سان که تغییرات شدید بارش از لحاظ مقدار، شدت و پراکندگی باعث شده تا خشکسالی هر چند سال یکبار در جایی از این کشور حادث شود، خسارات زیادی را در ابعاد مختلف فراهم آورده و بحران های گستردهای را در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد نماید، از جمله این خسارات می توان به کمبود منابع آب، کمبود تولیدات کشاورزی و دامی، کاهش مراتع، فزونی مهاجرت، طغیان آفات نباتی و افزایش بیماری ها اشاره نمود.خشکسالی و اهمیت نسبی آن در مقایسه با دیگر حوادث طبیعی
تمرکز بر بانک اطلاعاتی سازمان های بین المللی در مورد خشکسالی نشان می دهد که بین سال های ١٩۶۵ تا ١٩٩٢ تعداد ۵٠٠ مورد خشکسالی در جهان اتفاق افتاده که میزان آن در مقایسه با سایر بلایای طبیعی دیگر نظیر زلزله، سیل و طوفان به مقدار ١٠ درصد بیشتر می باشد. ارزیابی دقیق خسارات خشکسالی امری بسیار مشکل و در برخی مواقع غیر ممکن است.
برای مثال در خشکسالی سال ١٣٧٩ بسیاری از دریاچه ها و تالاب ها خشک گردیدند. با وقوع این رویداد آبزیان این دریاچه ها نیز نابود شدند و علاوه بر آن تعداد زیادی از پرندگان مهاجر آن مناطق نیز از بین رفتند. موارد مذکور همگی از پیامدهای آشکار پدیده خشکسالی می باشند. از طرف دیگر یکی از آثار نامرئی خشک شدن دریاچه ها که کمتر به آن توجه می شود بر هم خوردن موازنه انرژی تابشی در سطح منطقه است. با خشک شدن دریاچه ها بخش عظیمی از انرژی که قبلاً صرف تبخیر و تعدیل هوا می شد، اکنون جذب زمین شده و باعث افزایش دما و کاهش رطوبت نسبی می گردد.
شکل زیر عمده ترین حوادث طبیعی بوقوع پیوسته را طی سال های ١٩٩٢-١٩۶٣ بر اساس داده های منتشره سازمان هواشناسی جهانی نشان می دهد، که بر اساس آن می توان دریافت که خشکسالی با ٢٢ درصد، سومین بلای طبیعی خسارت زا پس از سیل و طوفان می باشد. لذا برخلاف تصور عموم جایگاه این پدیده در مقایسه با زلزله از اهمیت بیشتری برخوردار است. از یک طرف قرار گرفتن قسمت عمدهای از کشور ایران (حدود بیست استان) در معرض خشکسالی و از طرفی دیگر کمبود منابع آب، کشور ما را به یکی از کم آب ترین کشورهای دنیا تبدیل کرده است بنابراین سهم خسارات ناشی از خشکسالی در ایران در مقایسه با کل جهان، بیشتر می باشد. لازم به ذکر است که بسیاری از پیامدهای خشکسالی را نمی توان به صورت کمی بیان نمود. برای مثال می توان به پیامدهای زیان بار زیست محیطی و آثار روحی-روانی وارد بر کشاورزان اشاره نمود.
نمودار درصد عمده بلایای طبیعی خسارت زا در جهان (١٩٩٢-١٩۶٣)
با تحلیل شکل زیر می توان دریافت که عمده ترین حوادث طبیعی بوقوع پیوسته طی سال های ١٩٩٣ تا ٢٠٠٢ در دنیا خشکسالی بوده که نزدیک به ١٠ درصد از خسارات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است.
نمودار درصد عمده بلایای طبیعی خسارت زا در جهان (٢٠٠٢-١٩٩٣)
در دنیا درصد انسان های خسارت دیده از حوادث طبیعی و غیرمترقبه طی سالهای ١٩٩٢- ١٩۶٣ در شکل زیر نشان داده شده که بر اساس آن خشکسالی با ٣٣ درصد دارای رتبه نخست در میان دیگر بلایا و در قیاس با زلزله در جایگاه اول قرار دارد. حال آنکه زلزله در جایگاه آخر از نظر آسیب رسانی به افراد قرار دارد. این امر ضرورت توجه بیشتر به پدیده خشکسالی در تصمیمات دولتی را در خصوص اعتبارات تخصیصی به خشکسالی ایجاب می نماید.
نمودار درصد انسان های خسارت دیده (٢٠٠٢-١٩٩٣)
پس از آنالیز آمار و اطلاعات اخیر ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور در جدول زیر میتوان دریافت که خشکسالی در نیمه اول سال ١٣٨۵ با میزان خساراتی معادل ٢٣۵٨٨ میلیارد ریال به عنوان زیان بارترین بلا در این دوره بوده که میزان خسارات آن تقریباً برابر با مجموع خسارات ناشی از سایر بلایا می باشد. نگاهی به اعتبارات پیشنهادی دولت در این بازه زمانی جهت مواجهه با حوادث فوق نشان می دهد که اعتبارات تخصیص یافته در مقایسه با حجم خسارات وارده ناچیز بوده و این در حالیست که خسارات گزارش شده برای خشکسالی تنها شامل زیان های قابل محاسبه می باشد.
با توجه به جایگاه خشکسالی در مقایسه با سایر حوادث طبیعی پیشنهاد می شود که دولت اعتبارات متناسب مبتنی بر آمارهای موجود به این مهم اختصاص دهد تا علاوه بر جبران خسارات وارده، بودجه های ویژه پژوهشی جهت مطالعه خشکسالی و ارائه راهکارهای عملی مقابله با آن تأمین گردد. همچنین ایجاد مراکز و پژوهشکده های اختصاصی خشکسالی در برخی از استان های کشور که در معرض وقوع این پدیده قرار دارند توصیه می گردد. در پایان نگارندگان بر خود لازم می دانند از جناب آقای دکتر احمد فاخری فرد عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز به خاطر راهنمایی هایی ارزنده و بی دریغشان قدردانی و تشکر نمایند.
