محیط زیست منطقه آذربایجان حداقل با شش چالش عمده مواجه است

کارایی: چالش های عمده پیش روی محیط زیست فعلی استان آذربایجان شرقی کدام موارد می باشند؟
قدمی: یکی از عمده ویژگی های مسائل محیط زیست، بدون مرز بودن این مباحث می باشد. بطوری که ما نمی‌توانیم در بحث از چالش‌های زیست محیطی، آذربایجانشرقی را از محیط زیست جهانی مجزا کنیم. به عنوان مثال بحث تغییر اقلیم به عنوان یکی از عمده چالش های زیست محیطی امروزه کره مسکون محسوب می‌گردد، که قطعاً تاثیرات این چالش در آذربایجان نیز قابل مشاهده خواهد بود. به طوریکه مردم آذربایجان در سال های اخیر تغییرات آب وهوایی محسوسی را تجربه می‌کنند. تغییر اقلیم مشکلی است که عمدتاً با مصرف انرژی ارتباط مستقیم دارد. این در حالیست که نیاز بشر امروزی به انرژی با تغییر روش زندگی و افزایش جمعیت، روز به روز در حال افزایش است (با روند فعلی پیش بینی می شود تا سال 2100 نیاز به انرژی تا دو برابر افزایش یابد). موسسات بین المللی برای مقابله با این فاجعه جهانی، میزان کاهش آلاینده های زیست محیطی را به عنوان یکی از شاخص های توسعه پایدار قرارداده¬اند. کشور ما نیز با توجه به میزان مصرف سوخت حاصل از منابع فسیلی و میزان مصرف انرژی در گستردگی این مشکل سهیم است. این در حالی است که ایران با سیاست گذاری و مدیریت صحیح منابع انرژی می تواند ضمن امیدواری به پایداری توسعه از منابع و سرمایه گذاری های جهانی در امر توسعه پاک Clean Development Mechanism=CDM)) بهره درخور را داشته باشد، که متاسفانه ما از مشوق های بین المللی مکانیزم توسعه پاک و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای سهمی نداریم.
دیگر چالش بزرگ که از کشور ما سرچشمه می گیرد و آثار مخرب آن در طی زمان، در کشورهای همسایه نیز مشهود خواهد بود، مشکل خشک شدن دریاچه اورمیه (به تعبیری دیگر بزرگترین فاجعه بیابان زایی قرن) می‌باشد که در کل، تحت تاثیر عوامل انسانی چون عدم برخورد منطقی و استفاده پایدار از منابع طبیعی بروز کرده است. البته این امر به نوبت خود، حاصل افزایش و توزیع نامناسب جغرافیایی جمعیت و در نتیجه افزایش نیاز به انرژی و بهره برداری بیش از حد از منابع آب منطقه می باشد.
آلودگی رودخانه مرزی ارس به پساب صنایع مس و معادن و به خصوص نیروگاه هسته‌ای مئتسامور(خطرناک‌ترین نیروگاه اتمی در جهان که علاوه بر اینکه از تکنولوژی منسوخ بهره مند است عمر مفید آن نیز که برای نیروگاه های هسته ای حدود چهل سال در نظر گرفته می شود به اتمام رسیده است) از سوی کشور ارمنستان از دیگر چالش‌های منطقه است. به عقیده بسیاری از محققین، یکی از عمده علل شیوع بیماری سرطان در منطقه شمالغرب بویژه استان اردبیل آلودگی حاصل از فعالیت صنایع ارمنستان می باشد. البته شایان توجه است که رودخانه ارس، این آلودگی را در کشورهای حوزه خزر انتشار می دهد و بدین ترتیب هر آن امکان تکرار فاجعه چرنوبیلی دیگر در منطقه وجود دارد که در صورت بروز چنین فاجعه ای حتی کشورهای اروپایی نیز مستقیماً تحت تاثیر انتشار رادیواکتیو حاصله خواهند بود.
از دیگر چالش‌های عمده زیست محیطی منطقه آذربایجان، آلودگی رودخانه محلی آجی چای در اثر ورود فاضلاب و سموم و کودهای کشاورزی، است. دلیل سرازیر شدن این فاضلاب ها به آجی چای، عدم پوشش کامل فاضلاب شهری تبریز و روستاهای اطراف و عدم وجود الزامات مربوط به کشاورزی پایدار است. به طوریکه آقای دکتر قاسمی در هفتمین همایش مدیران محیط زیست اعلام کردند از مجموع 62 شهر استان ما تنها 11 شهر دارای سیستم فاضلاب شهری می باشد.
آلودگی هوای تبریز از نظر ذرات گرد وغبار نیز از دیگر چالش های زیست محیطی منطقه است که در اثر گسترش بیابان زایی و فرسایش خاک در داخل کشور و کشورهای همسایه چون عراق، عربستان و حتی سوریه، و آلودگی حاصل از سیستم حمل و نقل شهری همچنین فعالیت کارگاه ها و کارخانجات آلاینده در این منطقه است که از مهمترین آنها می توان به صنایع پتروشیمی و نیروگاه حرارتی تبریز اشاره کرد.

از دیگر چالش‌های جدی زیست محیطی مربوط به منطقه آذربایجان به ویژه استان آذربایجان شرقی، تخریب زیستگاه هاست که از مهمترین آنها میتوان به تقسیم شدن زیستگاه جنگلی و با ارزش بین المللی ارسباران در اثر انتقال لوله گاز کشور ارمنستان اشاره نمود. به رغم فاجعه بار بودن آثار، تبعات و پیامدهای دستبرد انسانی در این ذخیره گاه زیست کره ارسباران، ظاهرا این مساله آنچنان برای مردم و حتی مسئولین غریب است که متاسفانه در دوره تبلیغات انتخاباتی، احداث اتوبان تبریز- باکو و حتی تبریز- ارمنستان از دل جنگل های ارسباران، به عنوان شعار تبلیغاتی از سوی برخی کاندیداها مطرح شد.
همچنین از دیگر چالش‌های زیست محیطی می توان به در معرض تهدید قرار گرفتن جزایر دریاچه اورمیه که در اثر خشک شدن و اتصال به خشکی هستند، اشاره کرد. ما در امر جمع آوری و دفع انواع زباله نیز با چالش جدی روبرو هستیم به طوریکه حتی در کلان شهر تبریز سیستم جمع آوری و دفع زباله وضعیت چندان مناسبی ندارد و هنوز زباله گردها بصورت غیر رسمی کار تفکیک زباله را در جایگاه های زباله دانی انجام می دهند.

کارایی: برخی از دست اندرکاران معتقدند مسئولیت عمده ناهنجاری‌های و مشکلات زیست محیطی در ایران امروز متوجه خود شهروندان است به گونه ای که با اصلاح الگوی رفتاری شهروندان بخش عظیمی از مشکلات زیست محیطی در کشور مرتفع می گردد، تا چه میزان با این گزاره موافق هستید. بر عکس به چه میزان ساختارهای کلان سیاسی، اقتصادی و حتی مساله فساد را در بروز مشکلات زیست محیطی در کشور موثر می دانید؟
قدمی: این امر درصورتی که مردم و شهروندان به عنوان مصرف کنندگان اصلی انرژی و منابع محسوب شوند به نظر اینجانب نیز می تواند صحیح فرض شود. اما در مورد چالش‌هایی که به عنوان چالش‌های اصلی ذکرشدند، چنین فرضی چندان هم صحیح نیست. مثلاً در بخش گرمایش زمین، هرچند مصرف انرژی در بخش ساختمان و از سوی مردم صورت می گیرد، اما کیفیت انرژی مصرفی نیز باید مد نظر قرار گیرد. ما در استفاده از انرژی های پاک و تجدید پذیر دررتبه بندی جهانی جایگاه چندان مطلوبی نداریم اما در مصرف انرژی های با منشاء فسیلی از کشورهای پرمصرف محسوب می شویم و این همه در حالی است که متولی اصلی تولید و تامین انرژی در کشور ما، شهروندان نیستند.
در مورد خشک شدن دریاچه اورمیه نیز سیاست گذاری های کلان کشاورزی و توسعه ای کشور را باید مروری دوباره داشته باشیم. به عنوان مثال طی حدود سی سال اخیر سطح زیر کشت کشور و استان بعضاً تا سه برابر شده و این امر به دلیل سدسازی ها و استفاده از منابع آب در دسترس بوده است که به عقیده خانم مهندس فاطمه ظفرنژاد کارشناس سازه و تاسیسات آبی، «سدسازی بزرگترین فعالیت بیابانزایی کشور است» و آذربایجان شرقی در این مورد در سال های سازندگی رتبه برتر کشوری را داشته است و در نتیجه طی چندین سال ورودی آب به دریاچه اورمیه به صفر رسیده است
در امر کشاورزی ما از نظر رشد سطح زیر کشت عملکرد خوبی داشتیم اما در توسعه کشاورزی پایدار عملکرد ما نمود خوبی ندارد.(توجه داشته باشید که سیاست گذار اصلی کشور در امر کشاورزی، تولید کننده روستانشین نیست).سیستم انتقال آب ما نیز شدیدا نیازمند بهسازی است و ما در این زمینه آب زیادی را از دست می دهیم.
کارایی: در راستای سوال دوم، به زعم شما، عمده ترین متولی رفع و رجوع مشکلات زیست محیطی در کشور کدام نهادها هستند؟
قدمی:بنظر می رسد که اصولاً باید سازمان حفاظت محیط زیست متولی رفع و رجوع مشکلات زیست محیطی کشور باشد در حالیکه مقام معظم رهبری طی بیانات خود در مورد محیط زیست فرمودند تمامی ارگان ها باید بحث آب و هوای پاک را در برنامه های خود بگنجانند. ایشان همچنین بشر را امانتدار نسل های آتی خواندند. از سوی دیگر گروه‌های زیست محیطی نیز به عنوان نمود مشارکت مردمی باید زمینه حضور و فعالیت در امر آموزش و فرهنگ سازی در جامعه را بعهده داشته باشند که این امر نیازمند چتر حمایتی قوانین به روز و کارآمد است تا جلو برخوردهای سلیقه ای با این گروه ها را بگیرد.