هشدار جهانی به استفاده بی‌رویه آب در ایران
لزوم بازگشت تدبیر به حکمرانی منابع آب کشور
سولماز حافظی زاده – مدیر دفتر برنامه ریزی آب و بودجه شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی
با توجه به نقش حیاتی آب در زندگی انسان‌ها و وابستگی توسعه به آن، همچنین نسبت کم آب قابل دسترس به کل آب‌های جهان، توزیع نامناسب آن از لحاظ زمانی و مکانی و رشد روزافزون جمعیت موجب شده است که وقوع بحران آب در اقصی نقاط جهان از جمله در کشورمان ایران پیش‌بینی گردد. در جهان حدود یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. روزانه 50 هزار نفر در جهان بر اثر مصرف آب غیربهداشتی جان خود را از دست می‌دهند. تا سال 2050 میلادی بیش از نیمی از کشورها در سراسر دنیا در تأمین آب آشامیدنی موردنیاز خود با بحران روبرو خواهند شد. تمام این جمله‌های هشداردهنده، بیانگر آن هستند که بحرانی جدی با نام «بحران آب» در حال گسترش و پیچیده‌تر شدن است. طوری که تا سال 2025 حدود 1.8 میلیارد نفر در مناطقی که با کمبود آب روبرو خواهد بود زندگی خواهند نمود. این بدان معنی است که این مناطق آب کافی برای تأمین امنیت غذایی فعلی از طریق کشت اراضی نخواهند داشت و حتی در برخی مناطق بحران مذکور شامل آب شرب و صنعتی نیز خواهد بود و به‌ناچار آب موردنیاز آبیاری به مصارف شرب و امثالهم خواهد رسید. لذا این کشورها نیاز شدیدی به واردات محصولات کشاورزی داشته و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی گریبان‌گیر آن‌ها خواهد بود.
متخصصین امر از سال‌ها قبل با این معضلات آشنا بوده و از ابتکارات متعددی جهت ارتقاء آگاهی‌های عمومی و درگیر نمودن جامعه جهانی استفاده نموده‌اند. از آن جمله می‌توان به ابتکار اعلام روز جهانی آب و شورای جهانی آب اشاره نمود.
روز جهانی آب که 2 فروردین‌ماه مصادف با 22 مارس جشن گرفته می‌شود، اولین بار در سال 1992، در بیست‌ویکمین دستور جلسه کنفرانس (محیط‌زیست و توسعه سازمان ملل UNCED) در شهر ریودوژانیرو برزیل رسما مطرح شد؛ و نهایتا در 22 مارس 1993، این روز به‌طور رسمی از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد تعیین و اعلام گردید و از کلیه کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه 21 سازمان ملل، این روز را به‌عنوان روز ترویج و آگاه‌سازی مردم در مورد آب اختصاص داده و از طریق پخش و اشاعه نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامیداشت آن بکوشند.
شورای جهانی آب نیز در سال 1996 تشکیل یافته که دفتر مرکزی آن در مارسی فرانسه است. در حال حاضر 311 عضو دارد که از سازمان ملل متحد و سازمان‌های دولتی، وزارتخانه‌ها، مؤسسات دانشگاهی، سازمان‌های بین‌المللی، دولت‌های محلی و گروه‌های جامعه مدنی می‌باشند. مأموریت این شورا عبارت است از: ترویج آگاهی، ایجاد تعهد سیاسی و اقدامات اساسی و مؤثر در مورد مسائل آب در تمام سطوح و بالاترین سطح تصمیم‌گیری، به‌منظور دست‌یابی به حفاظت، توسعه، برنامه‌ریزی، مدیریت و بهره‌برداری از آب در تمام ابعاد آن بر اساس محیط‌زیست پایدار به نفع معیشت عمومی بر روی زمین است.
در کشور ایران نیز با توجه به قرارگیری آن در کمربند خشکی کره زمین از لحاظ جغرافیایی بحران آب مشهود است طوری که میزان بارش متوسط سالانه آن حدود یک‌سوم متوسط جهانی است و متوسط آب قابل‌دسترس در 10 سال گذشته متوسط بارش‌ها از 250 میلی‌متر به 242 میلی‌متر کاهش یافته و کشور با مسائل بسیار جدی در منابع آب روبرو است. از طرفی نیز مصرف بی‌رویه آن و افزایش روند مصرفی، بحران آب را به چالش اصلی تبدیل کرده است چنانچه به گفته وزیر محترم نیرو میزان مصرف آب در ایران 96 میلیارد مترمکعب است و این در مقایسه با 120 میلیارد مترمکعب از کل منابع آب تجدیدشونده نشان‌دهنده وضعیت بحرانی آب در کشور است. همچنین بر اساس سه شاخص اصلی شاخص فالکن مارک، شاخص سازمان ملل، شاخص موسسه بین‌المللی مدیریت آب جهت تعیین شدت بحران و تنش آبی، کشور ایران در رده بحران شدید آبی واقع است.
ناسا هشدار داده است که با روند تغییرات آب و هوایی و استفاده بی‌رویه آب ایران تا 40-30 سال دیگر به بیابانی وسیع تبدیل می‌شود. اتفاقی که اگر رخ دهد ایران با بحرانی عظیم روبه‌رو خواهد شد. قطعا کشاورزان که 92 درصد آب مصرفی ایران را مصرف می‌کنند، نه‌تنها بحران اقتصادی را پیش رو خواهند داشت بلکه ایران با مشکلاتی از جمله کمبود مواد غذایی، مهاجرت و حاشیه‌نشینی مواجه می‌شود. خشک شدن تالاب‌ها، کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی و کاهش روان آب رودخانه‌ها از مهم‌ترین نمودهای شرایط بحرانی وضعیت آب در کشور عنوان کرد.
از مهم‌ترین راهکارهای برون‌رفت از بحران آب از نظر متخصصین امر مدیریت یکپارچه منابع آب، حکمرانی مناسب و کارای آب، تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی، آبخیزداری، صرفه‌جویی و اصلاح الگوی مصرف، بالا بردن راندمان تأسیسات آبی، توجه به مقوله آب مجازی، بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، واقعی نمودن تعرفه آب و توسعه بازارهای محلی آب است.
بر این اساس توجه جدی به مسائل مدیریت منابع آب و انجام اقدامات اصلاحی در این زمینه از مهم‌ترین اقدامات دولت یازدهم بوده است و موضوع آب یکی از محوری‌ترین برنامه‌های دولت تدبیر و امید است و بر اساس آن بوده است که دولت اقدامات اساسی در زمینه‌های ذکرشده انجام داده و ادامه برنامه‌ها در دولت دوازدهم در دستور کار قرار گرفته است. همچنین برنامه ششم توسعه بیش از آنکه به مسائل کلی بپردازد، برنامه‌ای مسئله محور است و یکی از اصلی‌ترین محورهای آن مسئله آب است. در بودجه سال ۱۳۹۶ نیز یکی از محورهای اصلی، توجه ویژه به مبحث آب و در نظر گرفتن بودجه مناسب برای آن است.
از دیگر اقدامات و برنامه‌های دولت در رابطه با آب مسائل زیست‌محیطی آن است که احیاء تالاب‌ها و سامان‌دهی رودخانه و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی از زمره آن است و اقدامات قابل ملاحظه‌ای در این خصوص در چند سال اخیر انجام پذیرفته است.
در دولت دوازدهم نیز برنامه‌های مقابله با بحران آب با محورهای بازنگری و اجرای برنامه‌های ارزیابی محیط‌زیستی طرح‌های انتقال آب و سدهای بزرگ، برنامه‌ریزی و اجرای طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، ابلاغ استاندارد و راهنمای تعیین شاخص کیفیت منابع آب، تشکیل کارگروه سامان‌دهی رودخانه‌ها در استان‌ها، تدوین راهنمای پیشگیری، ارزیابی و پاک‌سازی آلودگی‌های نفتی آب‌های زیرزمینی و اثرات محیط‌زیستی طرح‌های عمرانی بر منابع آب زیرزمینی، شناسایی منابع آلاینده دشت‌های مهم کشور به‌منظور تدوین برنامه پایش، تدوین برنامه مدیریت محیط‌زیستی بنادر کشور و به‌عنوان زیر برنامه محیط‌زیستی اعلام و ابلاغ شده است.
