نقش عوامل انسانی در تغییرات بستر رودخانه ها و تبعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن

0 ۱,۱۸۲

محمد شهبازی بیله سوار – کارشناس ارشد سازه های آبی

 

تجاوز انسان ها به حدود بستر و حریم رودخانه‌ها عموما باعث ایجاد تغییرات گسترده در ریخت و وضعیت هندسی رودخانه ها شده و به دنبال این تغییرات در هنگام وقوع سیلاب ها، جریانات سیلابی از مجرای رودخانه خارج شده و اراضی اطراف آن را در برمی گیرد. این حادثه به طور معمول سبب بروز مسائل و مشکلاتی می گردد که تبعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن گاها تا مدت ها قابل لمس است. این یادداشت با هدف بررسی نقش عوامل انسانی و توصیه به حفاظت از رودخانه ها، مسیل ها و پرهیز از هرگونه تغییرات انسانی در آن ها به رشته تحریر در آمده است.
آب به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل در گسترش تمدن انسان ها نقش آفرینی نموده است. مصداق این سخن را می توان در تلاش بشر برای استفاده بهینه از آب و افزایش راندمان کاربرد آن در طول تاریخ مشاهده کرد. با گذر زمان و افزایش دانش انسان ها، استفاده از آب نه تنها برای شرب، کشاورزی و دامداری که تدریجا جهت بهره گیری از نیروی محرکه آن برای به گردش در آوردن چرخ صنایع مختلف افزایش یافت. با ورود آب به عنوان ماده اولیه ای مهم و تاثیرگذار در پیشبرد اهداف صنعتی ارزش اقتصادی، سیاسی و استراتژیک آب ملموس تر نیز گردید. در این میان رودخانه ها به دلیل دسترسی آسان، هزینه های اندک برای ایجاد تغییرات دلخواه و سهولت بهره برداری، از محبوب ترین منابع آبی موجود برای استفاده های نسل بشر بوده اند.
رودخانه ها سامانه های زنده، طبیعی و بسیار پیچیده ای هستند که در مقابل کوچک ترین تغییرات واکنش های بزرگی از خود به نمایش می گذارند. حال اگر ایجاد تغییرات در رودخانه ها به صورت علمی و با انجام محاسبات و بررسی های کافی صورت نگیرد، عموما پیامدهای خوشایندی برای آینده این تغییرات قابل تصور نیست. یکی از مشخص ترین نتایج منفی ایجاد تغییرات در این سامانه ها وقوع سیلاب های مخربی است که علاوه بر تخریب اراضی سیل گرفته و تحمیل ضررهای مالی، گاها خسارات جانی دلخراشی را نیز بر جای می گذارند.
یکی از عوامل اصلی ایجاد تغییرات غیراصولی در رودخانه ها، دخل و تصرفات انسانی به حدود بستر و حریم رودخانه ها می باشد. در ایران، انجام مطالعات رودخانه ها برای اجرای طرح های عمرانی، زیست محیطی، حفاظت سیلاب، ساماندهی سامانه رودخانه و غیره بر اساس قانون به شرکت های آب منطقه ای استان ها محول گردیده است. بر این اساس شرکت های آب منطقه ای با همکاری شرکت های مهندسین مشاور و با بهره گیری از توان مطالعاتی آن ها اقدام به تعیین حدود بستر و حریم رودخانه ها می نمایند. نمونه بارزی از تجاوز به حدود بستر و حریم رودخانه ها را می توان در گسترش بی رویه زمین های کشاورزی به درون مجاری رودخانه ها دانست.
دخل و تصرف کشاورزان به درون حدود بستر رودخانه ها سبب کاهش حجم مجرای رودخانه ها برای انتقال جریان سیلاب‌های محتمل می شود. این امر سبب خروج جریان آب از مجرای اصلی رودخانه شده و باعث آب گرفتگی و تخریب اراضی اطراف رودخانه می گردد که تبعات این واقعه، باعث آغاز مشکلات اجتماعی در بین روستاییان و ساکنین اطراف رودخانه می شود. کش مکش های ناشی از وقوع سیلاب در بین روستاییان، که عموما به دلیل از بین رفتن زمین های مرغوب و ارزشمند کشاورزی و یا به علت تجاوز به زمین های مجاور می باشد، نمونه ای از تبعات اقتصادی و اجتماعی وقوع سیلاب ها در این مناطق است. با توجه به این که رودخانه ها نهایتا به مخزنی انتهایی مانند دریاها یا دریاچه ها منتهی می گردند؛ تنگ سازی مجاری رودخانه ها که باعث پخش شدگی جریان سیلاب در خارج از مجرای اصلی رودخانه می شود، امکان انتقال تمام حجم آب سیلابی به مخزن انتهایی را با مشکل روبرو می سازد. نمونه مشخصی برای این سخن را می توان در مورد رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه دانست. تجاوز به حدود بستر و حریم رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه، علاوه بر خسارات منطقه ای، که در روستاهای مسیر این رودخانه ها به سمت دریاچه ایجاد می نماید، سبب کاهش شدید حجم جریانات سیلابی به دریاچه گشته است؛ جریاناتی که می توانند به عنوان عواملی کلیدی در احیای دریاچه ارومیه نقش ایفا کنند. به طور مشخص برای کمک به احیای دریاچه ارومیه می توان با استفاده از روش های صحیح مهندسی رودخانه (به طور نمونه با لایروبی مسیر رودخانه ها، عریض نمودن اصولی رودخانه و همچنین احداث خاکریز های حفاظتی در کناره های رودخانه ها) علاوه بر حفاظت زمین های ارزشمند زراعی و باغی اطراف رودخانه ها و جلوگیری از بروز خسارات ناگوار جانی، به انتقال آسان و کامل حجم جریانات رودخانه ها به دریاچه کمک شایانی نمود.
در مناطق شهری نیز در صورت عدم مطالعه صحیح شرایط رودخانه و ایجاد تغییرات غیراصولی در مسیر رودخانه، تبعات وقوع سیلاب ها حتی مشخص تر از مناطق روستایی خواهد بود. در مناطق شهری عدم رعایت اصول مهندسی رودخانه باعث خروج جریان های سیلابی از مجرای اصلی رودخانه و پخش شدن جریان در خیابان ها و معابر شهری می گردد. این پدیده علاوه بر ایجاد مشکلاتی در بخش حمل ونقل شهری و آسیب رساندن به زیرساخت ها، خطرات جانی و مالی به مراتب شدیدتری نسبت به مناطق روستایی بر جای می گذارد. به عنوان مثال آنچه در سیلاب 25 فروردین 1396 منطقه آذربایجان اتفاق افتاد و باعث خسارات جانی و مالی فروان گردید، در واقع ماحصل تغییرات انجام یافته در بستر رودخانه ها و مسیل ها به دست عوامل انسانی بود. در چنین شرایطی امکان تخریب سازه هایی همچون پل ها، تیرهای برق، نشست زمین مدتی پس از وقوع و اتمام سیل و غیره قابل تصور است. به دلیل ارزش استراتژیک شهرها، وقوع سیل های مخرب وجهه مناسبی را از شهر ها به نمایش نمی گذارند. به همین دلیل به نظر می رسد بهتر است در مناطق شهری نیز، هر گونه تغییری در مسیر یا مجرای رودخانه پس انجام مطالعات تخصصی رودخانه و تحت نظر مهندسین رودخانه با همکاری مهندسین عمران و سایر گرایش های مهندسی به شکلی موازی صورت پذیرد. اجرای اصولی و مهندسی شده طرح های رودخانه ای و یا طرح های مرتبط با رودخانه‌ها در شهرها را می توان تضمینی بر مصونیت شهرها از خطرات سیلاب ها دانسته و نمودی از مدرنیته در شهرها پنداشت.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.