جایگاه تخصیص جریان زیست محیطی رودخانه ها در احیای دریاچه ارومیه

سعید حبیبی – کارشناس ارشد سازه های آبی

این روزها مساله خشک شدن دریاچه ارومیه و احیای مجدد آن جزء بحث های داغ محافل علمی، تخصصی و سیاسی است. این نوشته کوتاه قصد دارد ضمن متذکر شدن جایگاه رودخانه در پایداری اکوسیستم های آبی بر لزوم تخصیص حق آبه زیست محیطی رودخانه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه جهت احیای مجدد آن تاکید بورزد. جایگاهی که متاسفانه با گسترش سدسازی در دهه های گذشته به محاق فراموشی سپرده شده بود.
رودخانه، این موجود باهوش یکی از اولین سازه های آبی طبیعی جهان به شمار می رود. سازه ای که بشر در ساخت آن هیچ نقشی نداشته، لیکن با اعمال تغییراتی در مسیر این سازه رفتار و منش آن را تغییر داده و می دهد. رودخانه ها علاوه بر حیات خود با هدایت جریان آب، موجبات حیات سایر مخلوقات را نیز فراهم می سازند. رودخانه ها نسبت به محیط حساس بوده و برای هر عملی، عکس العملی از خود نشان می دهند که می تواند جنبه های مختلفی داشته باشد. این سخن قدیمی که می گوید آب راه خود را پیدا می کند، نیز موید باهوش بودن رودخانه است. به عنوان مثال، کمتر دیده می شود که رودخانه در یک مسیر مستقیم حرکت کند و اغلب مسیر مارپیچ دارد. رودخانه ها نیز مانند انسان ها در مسیر خود به سمت پایین یک کوه اغلب مسیرهای مارپیچ را انتخاب می کنند تا تلفات انرژی کمتری را داشته باشند و بتوانند به انتهای مسیر برسند.
در یک تقسیم بندی کلی رودخانه ها نیز مانند انسان ها دوره های مختلف تکامل را دارند. یک رودخانه در بالادست و در میان کوه ها به عنوان رودخانه جوان نامگذاری می گردد. چراکه همچون جوانان پر انرژی و خروشان است. با گذشت رودخانه در مسیر خود دوره جوانی به انتها رسیده و دوره بلوغ شروع می گردد. در این دوره رودخانه غیرقابل پیش بینی است و تغییرات شدیدی را از خود نشان می دهد. در نهایت رودخانه ها به دوره پیری می رسند. در این دوره نیز رودخانه ها همچون انسان های کهنسال آهسته حرکت می کنند.
می دانیم که پیدایش تمدن ها وابسته به آب و رودخانه ها بوده است. اکثریت شهرهای جهان در نزدیکی رودخانه ها ساخته و توسعه داده شده اند. رودخانه‌هایی که از آب آن برای مصارف مختلف استفاده می کنند و پس از خشکاندن آن به عنوان مسیری برای تخلیه فاضلاب ها مورد سو استفاده قرار می گیرند. قبل از پیشرفت علم و تکنولوژی بشر تنها می توانست با احداث انهار مختلف از آب رودخانه ها استفاده کند. با پیشرفت ابزارآلات مختلف همچون موتورپمپ ها استفاده بشر از آب زیرزمینی بر استفاده از انهار اضافه گردید و با افزایش هرچه بیشتر جمعیت این مصارف نیز بیشتر و بیشتر گردید. در این میان نقش سازه های آبگیر همچون سدها و بندهای انحرافی بسیار زیاد بوده و است. سدها سازه های بزرگی هستند که در مسیر رودخانه احداث و موجب تجمیع جریان آب در دریاچه هایی در بالادست خود می شوند. احداث سدها نیاز های آبی انسان ها را فراهم می کند ولی سایر موجودات زنده را از این مایع حیات محروم می کند. متاسفانه این دیدگاه در جهان وجود داشت که احداث سد یعنی ذخیره کل آب رودخانه است و نبایستی اجازه داد تا آب رودخانه به طرف پایین دست حرکت داشته باشد. این دیدگاه در برنامه ریزی ها و مدیریت منابع آب و سدها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز نمود داشته است. این طرز تفکر ضمن ایجاد شرایط برای انقراض بسیاری از گونه های وابسته به آب در رودخانه ها عملا باعث نرسیدن آب به دریاچه ها و تالاب های پایین دست شده و آن ها را در معرض تهدید خشکی قرار می دهد. اگرچه احداث سدها یک ضرورت برای توسعه اقتصادی و کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه بود، اما تخصیص جریان زیست محیطی مورد نیاز به پایین دست ضرورتی مهم تر و جدی تر بود که متاسفانه مورد بی توجهی قرار گرفت. مقداری آبی که بایستی از سدها رهاسازی گردد، عناوین مختلفی همچون حقابه زیست محیطی، جریان زیست محیطی و نیاز آب زیست محیطی دارد. با وجود اختلافاتی در تعریف این اصطلاح، همه متخصصان آب و محیط زیست در لزوم رهاسازی بخشی از جریان های ذخیره شده در سدها جهت حفظ محیط زیست متفق القول هستند.
دریاچه ارومیه یکی از مهم ترین حوضه‌های آبریز کشور است که به دلیل عدم توجه به حقابه های زیستی رودخانه های منتهی به آن دچار مشکل بزرگی شده است. مشکلی که می تواند با اجرای برنامه های صحیح تخصیص حقابه های زیست محیطی رودخانه ها تا حدی مرتفع گردد.
طی نتایج مجموعه مطالعاتی که در گروه مهندسی آب دانشگاه ارومیه بر روی 10 رودخانه بزرگ حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شده است، می توان تخمین زد که با تخصیص 20 تا 40 درصد جریان های رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه ارومیه می گردد. این در حالی است که تراز اکولوژیکی دریاچه ارومیه شش میلیارد متر مکعب است. این بدین معنا است که اگر در دریاچه ارومیه شش میلیارد مترمکعب آب انباشت شود به حداقل تراز زیستی می رسد. از یک میلیارد متر مکعب جریان ورودی به دریاچه ارومیه، در بدترین وضعیت ممکن 500 میلیون مترمکعب آب از سطح دریاچه تبخیر می گردد و 500 میلیون متر مکعب آن سالانه انباشت می گردد. با این وجود دریاچه ارومیه طی 12 سال می تواند به تراز اکولوژیکی خود دست یابد.
این موضوع اهمیت توجه به حقابه های 20 تا 40 درصدی رودخانه ها را آشکار می سازد. و این سخن قدیمی، قطره قطره جمع شود وانگهی دریا شود را در ذهن ها متجلی می سازد.