مدیریت بهینه مصرف آب در حوضه آبریز ارومیه

حسن حمیدی رزی – دانش آموخته مهندسی سازه های آبی ، پژوهشگر احیای دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه با مساحتی بیش از 5000 کیلومتر مربع و جزء یکی از دریاچه های بزرگ فوق العاده شور در دنیا، به دلیل برخورداری از ارزش های بی نظیر طبیعی و اکولوژیکی ، به عنوان پارک ملی و ذخیره گاه زیست کره یونسکو به حساب می آید. شناسایی نزدیک به 550 گونه گیاهی یکساله و چندساله در ناحیه اکولوژیک دریاچه، مرکز زمستان گذرانی پرندگان آبزی مهاجر ، به ویژه مرغابی و گونه های کنارآبچر ، پذیرای بزرگترین جمعیت زادآور فلامینگو (بالغ بر20000 جفت) و پلیکان سفید (بین 200 تا 500 جفت) در جزایر موجود در دریاچه، موقعیت جغرافیایی و سیاسی دریاچه ارومیه و همچنین وابستگی معیشتی ، هویتی و تاریخی مردم منطقه به آن نشان از اهمیت غیر قابل انکار این پیکره آبی دارند. اخیرأ، این دریاچه با شرایط بسیار بحرانی از لحاظ کاهش شدید تراز  آب و حجم آب ذخیره شده در داخل دریاچه مواجه شده است. به طوری که بیش از نیمی از سطح دریاچه ارومیه به دلیل کاهش شدید جریان های ورودی از رودخانه ها و تبخیر بیش از حد آب از بدنه دریاچه، تبدیل به بیابان نمک شده است، که در نتیجه این امر تراز آب دریاچه نسبت به شرایط ایده آل آن در پرآبی نزدیک به 7 متر افت پیدا کرده است. متوسط بلندمدت سالانه آب ورودی به دریاچه 5 میلیارد مترمکعب بوده است که در سالیان اخیر این رقم به دلیل کاهش بارش و رواناب در سطح حوضه و همچنین برداشت های بالادست به طور متوسط به کمتر از 5/2 میلیارد متر مکعب رسیده است. طبق بررسی های کارشناسی و علمی انجام گرفته، مادامی که تراز آب دریاچه بیش از 1/1274 متر از سطح آب های آزاد باشد، دریاچه ارومیه به عملکرد عادی اکولوژیک خود برای حفظ تنوع زیستی ادامه خواهد داد.

دلایل متعددی از قبیل پدیده تغییر اقلیم، تراکم بیش از حد سدسازی در حوضه آبریز دریاچه و در نظر نگرفتن نیاز زیستی رودخانه های منتهی به دریاچه ، نبود رویکرد جامع مدیریت آب در سطح حوضه آبریز و اتلاف بخش قابل توجهی از آب مصرفی در بخش کشاورزی به دلیل فقدان سیستم های آبیاری مدرن و کشت محصولاتی با نیاز آبی بالا را میتوان از عوامل دخیل در ارتباط با وضعیت خشکی دریاچه ارومیه بیان کرد. در مقابل با توجه به وضعیت نرمال و غیربحرانی دریاچه های موجود در کشورهای همسایه، سوان در کشور ارمنستان و وان در کشور ترکیه، که به ترتیب در فواصل تقریبی 200 و 150 کیلومتری نسبت به دریاچه ارومیه قرار دارند، بحث تغییر اقلیم و اثرات آن بر دما و بارش منطقه کمتر به چشم می آید و عوامل دیگر دخالت های انسانی در فرایند خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از پیش نمایان میشوند. موضوع احیای دریاچه ارومیه و جلوگیری از خشک شدن آن طی چند سال اخیر با تشکیل کارگروه احیای دریاچه ارومیه و همچنین ارائه سناریوها و راه حل های مختلف جهت احیا و بهبود وضعیت موجود بیشتر قوت گرفته است. راه حل های مختلفی مانند مدیریت سطح دریاچه، نحوه انتقال آب رودخانه ها به دریاچه با کمترین میزان تلفات تبخیر، جلوگیری از برداشت های غیر قانونی در مسیر جریان و همچنین مدیریت مصرف آب در حوضه آبریز جهت احیای دریاچه ارومیه و بهبود وضعیت موجود آن مطرح است. علاوه بر این اصلاح تخصیص آب داخل حوض های (عمدتاً از 48 سد مهم و بزرگ ساخته شده بر روی رودخانه های منتهی به دریاچه) به منظور تامین جریان ورودی کافی به دریاچه و انتقال آب از حوضه های آبی مجاور نیز میتواند از گزینه های قابل اجرا در نظر گرفته میشوند. بررسی های انجام گرفته نشان میدهند که رویکرد پایدار مدیریت آب در سطح حوضه آبخیز و صرفه جویی آب در بخش کشاورزی از راهکارهای بهینه در ارتباط با احیا و افزایش تراز اکولوژیکی دریاچه ارومیه میباشند. انتقال آب بین حوض های و هدایت آن به سمت دریاچه ارومیه، جدا از بحث تحمیل هزینه های کلان میتواند آسیب های زیست محیطی و اجتماعی را به همراه داشته باشد. کنترل و نظارت های بیشتر در ارتباط با برداشت های غیرقانونی، جلوگیری از انحراف آب رودخانه ها برای مصارف کشاورزی و ایجاد آببند در مسیل رودخانه ها به منظور ذخیره آب نیز میتوانند منجر به افزایش میزان آب ورودی به دریاچه از طریق رودخانهها شوند. به منظور بهرهوری مؤثر و بهینه از آب آبیاری در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، گسترش روشهای آبیاری مدرن و پیشرفته در اراضی کشاورزی منطقه از طرف سازمانها و شرکت های مرتبط میتواند صرفه جویی بیشتر آب نسبت به روش های آبیاری سنتی را به همراه داشته باشد و این میزان آب صرفه جویی شده را میتوان به سمت دریاچه روانه کرد. نظر به اینکه صرفه جویی در بخش کشاورزی یکی از فاکتورهای مؤثر و تعیین کننده احیای دریاچه ارومیه میباشد، برنامه ریزان بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه مطالعات و بررسی های خود را در جهت تغییر الگوی کاشت گیاهان و محصولاتی سوق دهند که نیاز آبی کمتری داشته و از لحاظ اقتصادی به صرفه باشند. همچنین در جهت آگاه سازی و بالا بردن سطح دانش مردم و کشاورزان منطقه نسبت به پدیده خشک شدن دریاچه ارومیه، اطلاع رسانی و ایجاد برنامه های تلویزیونی و همچنین برگزاری کلاس های آموزشی از طرف سازمان های مربوطه به طور مداوم در بین کشاورزان و اهالی منطقه میتواند در روند تسریع احیا و نجات دریاچه ارومیه موثر واقع گردد.