چالش عدم بهره مندی از تکنولوژی های نوین

اسماعیل سلیمانی راد – دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری

شهر ، دومین انقلاب بزرگ انسان بعد از انقلاب کشاورزی است. قبل از صنعتی شدن ، تفاوت چندانی در شهرها وجود نداشت و بیشترین تفاوت را جمعیت بازی می کرد. شهرها با ساختمان های عمدتا یک طبقه الی دو طبقه در سراسر جهان وجود داشتند. از لحاظ کاربری و شکل شهرها نیز هر شهر عمدتا از محیط خود تبعیت می کرد. اما بعد از انقلاب صنعتی و وارد شدن فناوری های بعد از آن ، کل روند سال های گذشته شهرها رو به تغییری عمیق نهاد. تغییری که در زمان کنونی ما با تمام وجود می توان آن را لمس کرد.
این تغییرات تاثیرات گوناگونی در شهرهای جهان داشته است ، به گونه ای که می توان معنی عبارات کشورهای توسعه یافته و کشورهای عقب مانده را در قلب هر سرزمین ، یعنی شهرهای آن احساس کرد.
چه عواملی توانسته است شهرهای جهان را این گونه از هم متمایز کند؟ در گوشه ای از جهان انقلاب صنعتی رخ می دهد و درجایی دیگر بعد از گذشت سالیان متمادی از صنعتی شدن و جهان تکنولوژی کمترین بهره را حتی از پیامدهای آن داشته اند. این تغییرات از کجا شکل گرفته اند؟ آیا به مانند جغرافیدانانی که به جبر محیطی اعتقاددارند باید قبول کنیم محیط این تفاوت ها را به وجود آورده است؟!!
برای جواب دادن به این سؤال و سؤالاتی این چنینی باید به گذشته و بررسی اجمالی عواملی که باعث این تغییرات شده اند پرداخت. شاید جواب های زیادی برای این سؤال وجود داشته باشد اما با اندکی تامل در وضعیت کنونی جهان ، با قطعیت می توان گفت تنها عامل عمده مدیریت یک کشور و شهر است که می تواند این گونه تفاوت هایی را ایجاد کند. باید قبول کرد که مدیریت های متفاوت در سطح کشور و شهر ، شهرهای متفاوتی را می سازد. پیش زمینه انقلاب صنعتی عصر روشن فکری بود که زمینه را برای مدیریتی جدید در کشور و شهرهای اروپایی فراهم آورد. آیا با تفکرات کلیسایی قرون وسطی ، اروپا می توانست عصری به نام عصر صنعتی را رقم بزند؟
فناوری اطلاعات به عنوان یک پدیده نوظهور و قدرتمند ، در سال ۲۰۱۰ میلادی نزدیک به ۸۵ درصد از امور جوامع مختلف جهانی را تحت تاثیر خود قرار داده است. سرعت تاثیرگذاری و گسترش این پدیده در زندگی بشر هزاره سوم بسیار زیاد بوده و موجب تغییرات اساسی در ساختارهای فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی شده است و سیستم جدیدی از مدیریت را معرفی کرده است.
کشورهای توسعه یافته و اغلب کشورهای درحال توسعه که دارای سیستم های خوش رفتار در مواجه با فناوری های نوین می باشند ، با سرعت و به سادگی از منافع بی شمار فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن استفاده کرده اند. اما دسته دیگری از کشورها که با دیدگاه ایدئولوژیک با این پدیده نوظهور برخورد می کنند ، مانع استفاده مردم کشورشان از این فناوری می شوند و متاسفانه خسارات جبران ناپذیری را به جامعه خود تحمیل می کنند.
در کشورهای جهان سوم همانند ایران با مدیریت صحیح می توان جاماندگی خود را از کشورهای پیشرفته جبران کرد و پابه پای دیگر کشورهای پیشرو در صنعت ، از منافع تکنولوژی های روز بهره جست ، اما این جز با مدیریت صحیح حاصل نمی شود.
در این عرصه شهر نیز به واسطه تحول مفهوم « فضای شهری » و ظهور زیرساخت نوین فناوری اطلاعات و ارتباطات متحول می شود. جهان تحت تاثیر این تحولات ، شکل جدیدی به خود گرفته و اکنون در حالی وارد قرن بیست ویکم شده که همه تغییرات سیاسی ، نظامی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی آن ریشه در این انقلاب علمی تکنولوژیکی دارد. با پیدایش شبکه های نوین و جهانی اطلاعات و ارتباطات و تاثیرپذیری همه ابعاد زندگی بشر از این انقلاب تکنولوژیک ، جهان وارد جامعه جدیدی شده است که بعضی از محققان آن را « جامعه اطلاعاتی » نامیده اند. به کارگیری فناوری اطلاعات در زندگی روزمره شهروندان از طریق ایجاد تحول در مفاهیم فضا و شهر ، سبب شکل گیری تعاملی جدید بین برنامه ریزی شهری و این فناوری گردیده است. فناوری اطلاعات سبب تغییر در روش و سبک زندگی شهری و فعالیت های شهری خواهد شد. آنچه به عنوان کاربردهای عمومی فناوری اطلاعات در جهان امروز یاد می شود ( ازجمله دولت الکترونیک ، تجارت الکترونیک ، کار و اشتغال الکترونیک ، بانکداری و پول الکترونیک و غیره ) ، در حقیقت نوعی دگرگونی در ساختار فعالیت های شهری را پدید می آورد و با خلق فضایی مجازی ، وابستگی به بعد « مکان » را کاهش می دهد. عدم توجه به این مهم می تواند پیامدهای نامطلوبی را در شهرهای معاصر داشته باشد که به تبع آن ، کیفیت زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بنابراین ، برای داشتن شهرهای پویا دارای اقتصادی کارآمد ، باید به سوی برنامه ریزی های الکترونیک که در ادبیات برنامه ریزی شهری معاصر از آن تحت عنوان « دگرگونی های نرم » یاد می شود ، گام برداشت. به زعم برخی از صاحب نظران ، انقلابی که در فناوری اطلاعات روی داده ، باعث ایجاد جهشی عظیم در تکامل شهرها و حل معضلات پیچیده آن ها شده است. افزایش سریع فعالیت های از راه دور ، نظیر کار از راه دور ، خرید از راه دور و غیره ، قطعا در شکل گیری فضای فیزیکی شهرها تاثیر خواهد گذاشت.
ما در کشوری زندگی می کنیم که تمام زندگی مردم به سیاست های کلان گره خورده است. مدیریت شهری در ایران همیشه دستخوش تحولات سیاسی حاکم بوده است. باروی کار آمدن هر حزبی سیاست های مدیریت شهری نیز دچار تغییر می شود. این نشان از فقدان برنامه جامع و دید روشن و مشخص مسئولین نسبت به مسائل شهر دارد.
در حوزه الکترونیک و تکنولوژی می توان طرح هایی مانند شهر الکترونیک اکباتان ، شهر الکترونیک کرج و همچنین شهر الکترونیک شیراز را نام برد که به دلایل مختلف که عملا بی اطلاعی از موضوع و عدم شناخت مسئولین در حمایت ازاین گونه طرح هاست ، تاکنون هیچ کدام از طرح های فوق به مراحل اجرایی نرسیده اند.
برای دسته بندی خدمات شهرهای الکترونیک جهان روش های متفاوتی وجود دارد که رایج ترین آن ها به صورت زیر است :
– خدمات مرتبط با زندگی شهروندان مانند پرداخت قبوض ، جرائم و مالیات
– خدمات تجاری شهر مانند خرید و فروش بر خط و مناقصه بر خط
– خدمات اطلاع رسانی و توریستی مانند اطلاعات مرتبط با پارک ها ، اماکن تفریحی و دیدنی شهر
تبریز همیشه به اولین بودن شهره بوده و است ، و انتظار می رود در امر تکنولوژی و مدیریت شهر نیز جزو اولین های ایران باشد. با انتخاب تبریز به عنوان مقصد گردشگری جهان اسلام در سال 2018 و نزدیک تر شدن به این تاریخ ، مدیران شهری می توانند با مدیریتی صحیح مخصوصا با سرمایه گذاری در « خدمات اطلاع رسانی و توریستی » که قسمتی از خدمات شهر الکترونیک است زمینه مجاب کردن مسئولین بین المللی در دیگر موارد این چنینی برای انتخاب شدن تبریز زمینه مناسبی را فراهم کنند.