بررسی چالش های زیست محیطی کیسه های پلاستیکی

مقدمه :

حفظ محیط زیست، پاسخ به یکی از نیازهای امروز جامعه برای نگهداری بیش تر آن و رعایت حقوق عمومی است و تخریب محیط زیست معلول نابرابری های اجتماعی و استفاده‏ های غلط از طبیعت و یکی از عوامل تضییع حقوق انسان هاست. با نگاهی به وضعیت فعلی محیط زیست، در می‏یابیم که انسانها در بهره‏ برداری از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستی عمل نکرده‏ اند و در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکی را در پیش گرفته اند که نتیجه آن چیزی جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.
اندکی تأمل و تفکر در آمارهایی که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان می ‏شود، کافی است تا انسان خود را بر لب پرتگاهی احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.

با افزایش رشد جمعیت کلانشهرها و به تبع آن افزایش تولید پسماند، نگرانی های فراوانی در خصوص کاهش و آلوده شدن منابع طبیعی وجود دارد. امروزه مدیریت پسماند و سیاست هایی در جهت کاهش تولید زباله یکی از مسائل مهم در حوزه حفظ محیط زیست است و مدیریت نامناسب در این زمینه می تواند تاثیرات نامطلوب زیست محیطی فراوانی را به همراه داشته باشد. بنابراین انجام مدیریت و برنامه ریزی برای سامان دهی پسماندها و مواد زائد شهری که زیر مجموعه مدیریت شهری محسوب می گردد، امری ضروری است. توسعه پایدار به عنوان راهکاری که طی آن نیازهای فعلی بدون خدشه دار کردن امکانات نسل آینده فراهم می آید، درحوزه مدیریت پسماند در قالب سه مفهوم حداقل تولید پسماند، بازیافت ماده و انرژی ، بی خطرسازی دفع پسماند مورد بررسی قرار می گیرد.

مفاهیم توسعه پایدار در حوزه مدیریت پسماند

در سال های اخیر تولید روزافزون زائدات پلاستیکی بخصوص ” کیسه های پلاستیکی ” بعنوان مهم ترین معضل زیست محیطی مطرح شده که محیط زیست و سلامت جامعه را تهدید و مدیریت پسماند را در راستای دستیابی به توسعه پایدار با مشکلات جدی روبه رو ساخته اند. در این میان مدیریت بهینه ی کیسه های پلاستیکی به دلایلی چون تولید از منابع تجدید ناپذیر نفت و گاز طبیعی ، نرخ پایین بازیافت در پایان عمر، عدم وجود روشی صحیح و اصولی برای دفع ، آلودگی های بصری قابل توجه و تهدیدات گسترده برای حیات دریایی بسیار حائز اهمیت می باشند.
پلاستیک ها مواد پلیمری انسان ساز هستند که از مولکول های آلی بلند زنجیره ای تشکیل شده اند. مواد اولیه ساخت پلاستیک ها نفت، ذغال سنگ و گاز طبیعی است. انعطاف پذیری و ماندگاری پلاستیک ها آنها را تبدیل به یکی از پر مصرف ترین مواد در جهان کنونی کرده است. مصرف جهانی پلاستیک ها از 5/1 میلیون تن در سال 1950 به 245 میلیون تن در سال 2008 افزایش یافته است. این رشد 163 برابری در طول حدود شصت سال نشان از محبوبیت روز افزون پلاستیک ها دارد. در این میان مصرف کیسه های پلاستیکی یکی از اقسام پلاستیک ها ؛ روز به روز فزونی یافته بطوریکه این مواد جزء جدایی ناپذیری از زندگی روزانه ما شده اند.
کیسه های پلاستیکی مساله نوین، همه گیر و چالش برانگیز جهان مصرف گرای ما هستند. و راه خود را به تمام عرصه های زندگی و طبیعت اطراف ما باز کرده اند، از مراکز دفن و دشت های اطراف آن گرفته تا جنگل ها، زمین های کشاورزی و مناطق دور دست اقیانوسها . این محصولات اگرچه خواص منحصر به فردی دارند که منجر به افزایش رغبت و استفاده ما از آن ها شده است اما از سوی دیگر آسیب هایی جبران ناپذیری به محیط زیست ما وارد کرده اند.

چالش های زیست محیطی کیسه های پلاستیکی :

طول عمر کیسه های پلاستیکی

سوال اول در این زمینه این خواهد بود که طول عمر یک پسماند پس از دور ریز شدن چگونه محاسبه خواهد شد؟
معمولاً از بین رفتن و تجزیه یک پسماند بر اساس درصدی که مشخصه های مفید خود را از دست می دهد محاسبه می شود. یک قانونی عمومی و عامیانه در حوزه پسماندهای پلاستیکی به ما می گوید هنگامی یک پسماند پلاستیکی تجزیه شده، محسوب می شود که 90 % از قابلیت کششی خود را از دست داده باشد، زیرا همین میزان کافی است تا شیء پلاستیکی مورد نظر غیر قابل استفاده شود. نتایج مطالعات مختلف حاکی از آن است که تجزیه پلاستیک از جمله کیسه های پلاستیکی در محیط آبی ممکن است صدها سال طول بکشد. حال روند تجزیه این مواد در مراکز دفن بسیار بسیار طولانی تر خواهد بود. دنیای مدرن در بازه زمانی کوتاهی پسماندهایی را به طبیعت تحمیل کرده است که در وضعیت طبیعی ؛ تجزیه آنها بسیار به طول می انجامد. به بیان دیگر سرعت تولید پسماندها هم اکنون بیش از ظرفیت و زمان مورد نیاز طبیعت برای تجزیه آن هاست. در مورد کیسه های پلاستیکی این مساله بسیار قابل توجه و چالش برانگیز است. مصرف و دورریز جهانی این محصول به شکل تأسف باری بر قدرت تجزیه طبیعت پیشی گرفته است. طول عمر مفید یک کیسه پلاستیکی در دست مصرف کننده بسیار کوتاه است بعضی از گزارش ها در این زمینه تخمین زده اند که متوسط طول عمر مفید یک کیسه پلاستیکی در دست مصرف کننده بین 12 تا 20 دقیقه است، در حالی که مدت زمان لازم برای تجزیه یک کیسه پلاستیکی هنوز هم به شکل دقیق قابل تخمین دقیق نیست.

کیسه های پلاستیکی ، آلوده سازی منظر و تهدیدی برای کشاورزی

کیسه های پلاستیکییکی از عوامل مهم آلوده سازی منظرهای طبیعی و شهری هستند. آنها سبک بوده و از همین رو به راحتی با جریان هوا و وزش باد جا به جا می شوند. از همین رو این پسماندها می توانند مناظر و مناطق گسترده ای را به خود آلوده کنند. این گونه مناظر حداقل در کشور ما فراوان دیده شده اند. سرشاخه درختان و بوته های روییده در دشت ها گاهی مملو از کیسه های پلاستیکی هستند. از آن جا که فرایند تجزیه این پسماندها بسیار آهسته است، این مناظر در صورت مدیریت نشدن تا سال ها به همین شکل خواهند ماند. علاوه بر موارد فوق کیسه های پلاستیکی می توانند تهدید مهمی برای کشورها و مناطق دارای فعالیت های گسترده کشاورزی محسوب شوند. محصولات کشاورزی نمی توانند در خاکی که در آن کیسه پلاستیکی وجود داشته باشد رشد کرده و ریشه بدوانند زیرا ریشه ها به علت سختی پلاستیک نمی توانند از آن عبور کنند. حتی کیسه های پلاستیکی نازک به قدری مقاومند که ریشه های درختان نیز نمی توانند آن را گسسته و از آن عبور کنند. از جمله مهم ترین آثار مخرب کیسه های پلاستیکی در بخش کشاورزی می توان به کاهش باروری خاک ، پراکندگی محصولات و از دست رفتن نیتروژن خاک اشاره کرد.

کیسه های پلاستیکی، اقیانوس ها و حیات دریایی

کیسه های پلاستیکی به همراه سایر پلاستیک ها بیشترین سهم را در تولید پسماندهای دریایی دارند. پسماندهایی دریایی مشتمل بر تمام اشیایی است که به شکل طبیعی در دریاها و اقیانوس ها وجود نداشته اند و بر اثر فعالیت های انسانی به آن ریخته شده اند. و هم اکنون یکی از مهم ترین چالش های بین المللی محسوب می شوند. پسماندهای دریایی که بخش اعظم آنها را پسماندهای پلاستیکی تشکیل می دهند هم اکنون جان 267 گونه از جانداران دریایی را تهدید می کنند. بر اساس گزارش های موجود پسماندهای پلاستیکی سالانه جان یک میلیون پرنده دریایی، 100.000 پستاندار دریایی و تعداد بی شماری ماهی را می گیرند. این گونه های جانداران دریایی بر اثر خوردن این پسماندها و یا به دام افتادن در آن ها جان خود را از دست می دهند. خطر به دام افتادن در اینگونه پسماندها حیات بسیاری از گونه های دریایی از جمله شیرهای دریایی، لاک پشت های دریایی، پرندگان دریایی و نهنگ ها را تهدید کرده است. در صورت به دام افتادن در پسماندهای دریایی معمولاً این جانداران بر اثر خفگی یا غرق شدن جان خود را ازدست می دهند. بسیاری از جانداران دریایی تکه های پسماندهای پلاستیکی را به اشتباه شکار فرض کرده و آن ها را می خورند. برای مثال، لاک پشت های دریایی در بسیاری از موارد کیسه های پلاستیکی را با عروس های دریایی اشتباه می گیرند. خورده شدن پسماندهای پلاستیکی توسط جانداران دریایی منجر به تجمع این پسماندها در دستگاه گوارش این جانداران شده و آن ها را دچار بی اشتهایی کاذب می کند این پدیده خصوصاٌ در پرندگان به کرات مشاهده شده است. بی اشتهایی کاذب منجر به از دست رفتن چربی های بدن حیوان و در نهایت عدم توانایی برای مهاجرت فصلی و مرگ او خواهد شد. بعلاوه مواد شیمیایی پسماندهای خورده شده به بدن حیوان نشت کرده و این مواد خطرناک سلامتی حیوان را تهدید می کند. اگرچه این تهدید تنها منحصر به حیوانات نیست و با وارد شدن مواد سمی نشت کرده به بدن حیوانات این مواد در نهایت به چرخه غذایی ما راه پیدا می کنند زیرا این مواد در برابر تجزیه مقاوم هستند و در بافت های چربی بدن حیوانات تجمع می کنند. بعلاوه مواد شیمیایی خطرناک آزاد شده از کیسه های پلاستیکی منجر به تغییرات هورمونی در حیوانات شده و ممکن است باعث ایجاد ناهنجاری در حیوانات و یا از بین رفتن جمعیت گونه های در معرض خطر پسماندهای پلاستیکی شود.

نرخ پایین بازیافت کیسه های پلاستیکی و سناریوی دفن

یکی از چالش های اساسی کیسه های پلاستیکی نرخ پایین بازیافت آن ها در سرتاسر دنیاست. نرخ پایین بازیافت کیسه های پلاستیکی بدین معناست که بخش عمده ای از کیسه های پلاستیکی دورریز شده یا در زباله سوزها خاکستر شده و یا سر از مراکز دفن در می آورند. بازیافت کیسه های پلاستیکی معمولاً به دلیل هزینه بر بودن فرایند جمع آوری جداگانه، نیاز به دسته بندی گسترده و دستی و ارزش غیر اقتصادی مواد بازیافتی در مقایسه با مواد دست اول به صرفه نیستند. کیسه های پلاستیکی در میان جریان پسماندهای جامد به لحاظ اقتصادی یکی از کم ارزش ترین دورریزهای قابل بازیافت هستند. هزینه و قمیت تمام شده بالای پلاستیک های بازیافتی در مقایسه با مواد دست اول یکی از مهم ترین عوامل بازدارنده صنایع بازیافت پلاستیک هاست این مورد به ویژه در مورد کیسه های پلاستیکی بیشتر صدق می کند. با توجه به وضعیت موجود، دفن ناگزیر رایج ترین و معمول ترین روش برای دفع پسماندهای کیسه های پلاستیکی است. این گزینه بسیاری از زمین های سیاره ما را اشغال کرده و نتیجه آن تولید آلاینده های گازی ، آلودگی های بصری و آزاد شدن بسیاری از مواد شیمیایی سمی و خطرناک در شیرابه حاصل از دفن است.

کیسه های پلاستیکی ، تهدید منابع تجدید ناپذیر

همانطور که ذکر شد کیسه های پلاستیکی از منابع تجدید ناپذیر چون نفت و گاز طبیعی تولید می شوند. گزارشات حاصل از تحقیقات مختلف نشان داده که برای تولید 9 عدد کیسه پلاستیکی به اندازه ای مواد خام مصرف می شود که می تواند انرژی لازم برای حرکت یک خودرو به اندازه یک کیلومتر را فراهم کند. و یا در آمریکا به تنهایی 12 میلیون بشکه نفت برای تولید 100 میلیارد کیسه پلاستیکی مورد نیاز، سالانه مصرف می شود. بر اساس بعضی از برآوردها، انرژی مورد نیاز برای تولید، استفاده و دفع 1000 عدد کیسه های پلاستیکی معادل 457 مگاژول محاسبه شده است. بنابراین می توان اظهار داشت که اینگونه مواد تهدیدی برای منابع طبیعی تجدید ناپذیر می باشند.

حال سوال این جاست:
در پاسخ به این تهدیدات مستند چه راهکارها و سیاست هایی باید اتخاذ شوند؟

اگرچه هدف از تحقیق بررسی انواع سیاست ها و اثربخشی آن ها نبوده است اما بدون شک بعد از درک گستره خطرات و تهدیدات این پسماندها، قدم بعدی اتخاذ تصمیم درست در مواجهه با این چالش است. تصمیم درست بدون شک باید بر اساس بررسی های بومی و چرخه عمر این مواد در کشور ایران و حتی در هریک از شهرها و مناطق بطور جداگانه صورت گیرد. در این میان ارائه راهکارهایی چون کاهش پسماند در مبدأ، تفکیک از مبدأ، وضع مالیات بر روی این محصولات برای مصرف کننده، اندیشیدن تمهیداتی برای افزایش نرخ بازیافت و مهم تر از همه جایگزین کردن کیسه های پلاستیکی زیست پذیر که می توان از یکی از آن ها و یا ترکیبی از آن ها برای کاهش آثار زیست محیطی کیسه های پلاستیکی بهره برد.

ارمغان بیوتکنولوژی برای محیط زیست

پلاستیک های زیستی ارمغان بیوتکنولوژی برای محیط زیست که با جایگزینی بر پلاستیک های نفتی علاوه بر حفظ سوخت های فسیلی از آلوده شدن محیط زیست جلوگیری کرده و راه مؤثری برای رسیدن به توسعه پایدار در مدیریت پسماند خواهند بود.