تفکیک زباله از مبدأ و ارائه الگوی مدیریتی و اجرایی

بهنازالسادات واعظ مدنی – کارشناس ارشد محیط زیست

مقدمه :

امروزه دفع مواد زائد جامد در شهرهای بزرگ به معضلی با پیامدهای روز افزون تبدیل شده است. گذشته از هزینه بسیار بالایی که جمع آوری، حمل ونقل و دفع مواد زائد شهری به کشور تحمیل می کند؛ مخاطرات زیست محیطی آن نیز بس جدی بوده که نگرانی‌های حاصل از ادامه این وضعیت باید همه اقشار جامعه و به ویژه مدیران شهرداری را به تفکر و عمل به منظور مقابله با این مخاطرات وا دارد.
اصل50 قانون اساسی می گوید: «درجمهوری اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو، هر گونه فعالیت های اقتصادی و لاغیر که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است».
«محیط زیست» وقتی «محیط زیست» است که انسان در آن زندگی کند و از مواهب الهی بهره مند شود، به آسایش دست یابد و البته برای همین بهره مندی هم که شده در محافظت از آن بکوشد.
* تنها راه حفظ محیط زیست از گزند آلاینده‌ها، مدیریت صحیح پسماند از طریق تفکیک و بازیافت است. پیرو تأکید وزارت کشور و تجربه های موفق سایر کشورها در مدیریت پسماند با تفکیک و بازیافت، همه دستگاه های شهر اعم از شهرداری، سازمان مدیریت پسماند، سازمان محیط زیست و غیره باید به دنبال اجرای شیوه های نوین مدیریت پسماند مبنی بر بهره وری و مدیریت منابع باشند که این امر تنها در سایه جداسازی پسماند های خشک و هدایت آن به واحدهای تبدیلی و بازیافت ممکن است.
تولید روزانه حدود 1200 تن زباله در کلان شهر تبریز نیاز به برنامه زمان بندی منسجم در امر مدیریت پسماندها داشته که سازمان پسماند اگر چه در سال های أخیر اقدامات مؤثری در این زمینه داشته، ولی هم چنان نیازمند استمرار فعالیت ها و بهره‌گیری از فن‌آوری های نوین می باشد. بدیهی است که مدیریت زباله های شهری دارای ماهیتی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و سازمانی است و رفتار مدیریتی و نیز رفتار شهروندان به طور متقابل در این سیستم تأثیرگذار خواهند بود. بر این اساس، در مقوله «تفکیک زباله از مبدأ» به عنوان «فن آوری پاک» پارامترهای زیر به منظور دست یابی به «مدیریت بهینه پسماند و توسعه پایدار» مورد بررسی قرار می گیرد.

1- تشکیل ستاد اجرایی تفکیک از مبدأ و گسترش طرح
2- آموزش و مشارکت شهروندان
3- مبادله کاغذهای باطله با بن کتاب
4- همکاری بین بخشی
5- استفاده از بخش خصوصی
6- احداث کارخانجات مرتبط با پسماندهای قابل بازیافت
7- سامان دهی دوره گردها (نمکی ها)
8- ایجاد ایستگاه مبادله پسماندهای خشک به صورت مستقیم
9- اشتغال زایی
10- ساماندهی پرسنل و افزایش نظارت
11- آنالیز فیزیکی پسماندهای خشک و برنامه ریزی مجزا برای آن

1- تشکیل ستاد اجرایی تفکیک از مبدأ و گسترش طرح

تشکیل ستاد اجرایی تفکیک از مبدأ به عنوان گامی مؤثر در راستای توسعه ساختار سازمانی و تشکیلاتی سیستم مدیریتی و امور پرسنلی مطرح می باشد که در این زمینه شناسایی هریک از مناطق 10 گانه ی شهرداری کلان شهر تبریز بر اساس جمعیت، کمیت و کیفیت زباله تولیدی، موقعیت جغرافیایی، فرهنگ و ارزش های هر منطقه و ….. ضرورت داشته، به این ترتیب که پس از محدوده بندی و مشخص شدن تعداد خانوارهای تحت تکفل ستاد اجرایی، طرح تفکیک از مبدأ در مدت زمان های معین اجرا شود. در این میان، پیشنهاد می شود در ازای پسماندهای خشکِ تحویلی توسط شهروندان، پلاستیک‌های مخصوص زباله تر و خشک، نمک تصفیه شده، کود گرانوله و کارت‌های امتیاز و قرعه کشی داده شود و کارت های قرعه کشی به صورت دور‌ه‌ای و هر سه ماه یک بار با برگزاری همایش، قرعه کشی و جوایز نفیسی به شهروندان اهداء گردد.

2- آموزش و مشارکت شهروندان

• مشارکت مردمی

مدیریت مطلوب خدمات شهری تنها درصورتی عملی می شود که شهروندان نیز در آن مشارکت داشته باشند؛ چه در تصمیم گیری‌ها و سیاست‌گزاری‌‌ها و چه در برنامه ریزی طرح‌ها و اجرای آن ها، به عبارتی، تعریف جامع «مشارکت» عبارت است از:
درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی که آنان را برمی انگیزد تا برای دست یابی به هدف‌های گروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسئولیت ها شریک شوند.
مشارکت شهروندان در امور خدمات شهری زمانی تحقق می یابد که شهرنشینان از حالت فردی که صرفاً در مکانی به نام شهر زندگی می کنند درآیند و به شهروند تبدیل شده و به مشارکت توسعه ای دست یابد. در مفهوم کلی «مشارکتی با فرآیند اجتماعی یکپارچه، جامع، پویا، هم بسته با انگیزه و درگیر در تمامی مراحل توسعه خدمات شهری».
علاوه بر مشارکت مردمی، یکی دیگر از کلیدهای موفقیت سیستم مدیریتی پسماند، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی مردمی می باشد. لذا، تمهیدات مدیریتی به شرح ذیل ارائه می گردد که همواره باید مدنظر مسئولین و کارشناسان ذیربط قرار گیرد.

• آموزش،اطلاع رسانی و فرهنگ سازی

– استفاده از رسانه های گروهی و محلی (رادیو و تلویزیون)
– آموزش چهره به چهره با استفاده از نیروهای آموزش دیده
– استفاده از جراید محلی مخصوصاً هفته نامه
– استفاده از برچسب های اطلاع رسانی بر روی آیفون یا درب منازل جهت در جریان قرارگرفتن شهروندان از روز و زمان جمع آوری
– برگزاری جشن های بزرگ بازیافت و شرکت شهروندان فعال در طرح و انجام قرعه کشی و استفاده از تلویزیون های LED شهری
– تولید و نصب تراکت های اطلاع رسانی
– تهیه بروشور و کاتالوگ تبلیغاتی و برگزاری مسابقات نقاشی
– شعارنویسی روی خودروهای طرح تفکیک از مبدأ و صندوق های منصوب در حاشیه معابر سطوح شهر
– راه اندازی اتوبوس بازیافت و مراجعه آن به مجتمع های آپارتمانی، مهدکودک ها و پارک ها
با ارتقاء فرهنگ تفکیک زباله از مبدأ، از سرمایه های ملی خود محافظت کنیم.

3- مبادله کاغذهای باطله با بن کتاب

بر اساس آمار و اطلاعات کسب شده از سازمان مدیریت پسماند مبنی بر این که قسمت اعظم زباله‌های خشک ارزشمند و قابل بازیافت را کاغذ و مقوا تشکیل می‌دهند؛ لذا در این اثناء برنامه‌ی «مبادله کاغذهای باطله شهروندان با بن کتاب» توصیه می شود، این امر بهتر است توسط بخش خصوصی که متصدیان دکه‌های مطبوعات و کتاب فروشی ها هستند صورت پذیرد.

4- همکاری بین بخشی

برنامه‌های توسعه شهری باید براساس کلیه امکانات موجود در شهر و استفاده از قوانین و آیین نامه‌های آن شهر تهیه شود و عمل به این موضوع، نشانه ی واقع گرایی تهیه کنندگان برنامه می باشد. اگرچه ممکن است مقاومت هایی از سوی مسئولین سایر ارگان‌ها در سایه عدم اطلاع و اهمیت دادن به برنامه‌ها یا دیدگاه منفی نسبت به آن، در حوزه فعالیت وجود داشته باشد، اما با اتخاذ راه کارهای مناسب، امکان مشارکت وجود خواهد داشت. فلذا، در زمینه اجرا و توسعه طرح تفکیک زباله از مبدأ، همکاری با آموزش و پرورش، ادارات، شرکت ها و … ضرورت دارد.

همکاری با ادارات آموزش و پرورش

در زمینه اجرای طرح تفکیک زباله از مبدأ، تعدادی از مربیان که دوره های آموزشی را در این زمینه گذرانده اند؛ طبق برنامه منظم و مدون به مدارس مراجعه و نسبت به آموزش دانش آموزان اقدام کنند. پس از طی چند جلسه آموزش، دانش آموزان را ملزم به تحویل پسماندهای خشک کرده و در ازای آن جوایزی داده شود.

اهداف این طرح

– آموزش و شناخت دانش آموزان با مواد زائد قابل بازیافت
– مشارکت دانش آموزان در امر حفاظت از محیط زیست و حفظ سرمایه های ملی
– فراگیری دانش آموزان از طرح تفکیک از مبدأ و انتقال آن به خانواده و سایرین
– تشویق دانش آموزان با اهداء جوایز در قبال این همکاری

همکاری با ادارات و شرکت ها

طرح تفکیک زباله در مبدأ و اهمیت آن به عنوان یکی از فن آوری های پاک؛ باید طی تبلیغات، مکاتبات و هماهنگی‌های لازم با تمامی ادارات، سازمان ها، ارگان ها و شرکت های دولتی و خصوصی اجرایی گردد. بدین منظور، ظروفی مخصوص از جنس کارتن پلاست تهیه و بر اساس کمیت زباله‌های خشک تولیدی در بین آن ها توزیع گردد. تخصیص مخازن در بخش‌های اداری با ظرفیت‌های مختلف 20 و 40 لیتری در زیر میزها، 60 و یا 120 لیتری در راه روها و 120 و 240 لیتری در حیاط و پارکینگ‌های ادارای می تواند به عنوان گزینه مناسب اجرایی مطرح شود.

5- استفاده از بخش خصوصی

یکی از مسائل مهم در مدیریت مواد زائد جامد، مشارکت دادن بخش خصوصی و کاهش تصدی گری سازمان می باشد. با توجه به نوع فعالیت، عدم شناخت و تجربه و تخصص بخش خصوصی از آن، ترس از سرمایه گذاری و یا ترس از عدم برآورده شدن نیازهای مالی، هم چنین نبود مقررات شفاف، عمده مشکلات پیش روی مشارکت بخش خصوصی در طرح تفکیک از مبدأ می باشد. در این میان، سازمان مدیریت پسماند می تواند با اطلاع رسانی در بین فارغ التحصیلان رشته های مرتبط با محیط زیست نسبت به واگذاری اجرای امور به آن ها، عقد قرارداد با پیمان کاران مجرب، کاردان و متعهد، تهیه دستگاه ماشین آلات جمع آوری مکانیزه با آرم و شعارهای خاص زیست محیطی با اتاق‌های متحدالشکل گامی مؤثر در راستای دست یابی به مدیریت بهینه پسماند بردارد. شایان ذکر است پیمان کاران مورد تأیید سازمان مدیریت پسماند باید بعد از عقد قرارداد نسبت به اجرای موارد ذیل متعهد شوند.

– تعهد پیمانکار به مراجعه هفتگی بر اساس برنامه ها و نقشه های ارائه شده توسط سازمان مدیریت پسماند
– تعهد پیمانکار نسبت به توقف خودرو در ایستگاه های ثابت خودرویی در روزهای تعطیل
– تعهد پیمانکار به تحویل گرفتن کلیه اقلام قابل بازیافت
– تعهد پیمانکار به ارائه هدیه مناسب به ازای مواد قابل بازیافت تحویلی
– پرداخت مبلغ مقرر به عنوان اجاره بهای خودرو و امتیاز بهره‌برداری مناطق توسط پیمان کار.
– تعهد بازگردانی اقلام بازیافتی جمع آوری شده به صنایع بازیافت تأیید شده از سازمان مدیریت پسماند

6- احداث کارخانجات مرتبط با پسماندهای قابل بازیافت

با توجه به اهمیت بازیافت و به دنبال آنالیز مواد زائد جامد کلان شهر تبریز، مواد خشک ارزشمند قابل بازیافت با 04/10 درصد که متشکل از کاغذ، مقوا، پلاستیک، فلز، شیشه می‌باشد، احداث کارخانه بازیافت با بخش‌های مجزا به منظور بازیافت پلاستیک، کاغذ، مقوا، فلز و امثالهم به طور جداگانه و مشارکت بخش خصوصی در محلی در مرکز دفن و یا نزدیک به آن پیشنهاد می گردد.
• ایجاد صنایع بازیافت کاغذ و مقوا
• ایجاد صنایع بازیافت پلاستیک
• ایجاد صنایع بازیافت شیشه
• ایجاد صنایع بازیافت فلزات
علاوه بر موارد فوق الذکر به عنوان استراتژی کشوری، موارد زیر به عنوان گزینه‌های مناسب اجرایی در زمینه بازیافت در شهر تبریز حائز اهمیت هستند:
• آگاهی از بازار و بررسی نوسانات بازار
• بازاریابی برای فروش مواد بازچرخش شده
• تعیین آیین نامه‌هایی مبنی بر معرفی اقلام بازیافتی
• دسترسی راحت به سایت‌ها و مراکز دریافت اقلام بازیافتی
• نظارت مستمر مسئولین بر نحوه فعالیت بخش خصوصی
• تشویق پیمان کارانی که بالا‌ترین میزان تفکیک زائدات را با کیفیت مطلوب و مرغوب داشته‌اند
• در اختیار گذاشتن زمین ارزان با حداقل اجاره برای پیمان کار جهت پایین آوردن هزینه‌های پیمان کاران به منظور ایجاد انگیزه و تشویق بیشتر آنان به امر بازیافت
• جمع‌آوری عوامل متفرقه، غیرمجاز و مکان‌های متفرقه و گروه‌های غیررسمی بازیافت از سطح شهر
• تشکیل شورای عالی بازیافت و جلسات مکرر سازمان محیط زیست در راستای تهیه استاندارد‌ها و تنظیم برنامه‌های بازیافت از مبدأ

7- سامان دهی بخش سنتی و دوره گردها (نمکی ها)

با توجه به این که بازیافت غیر اصولی توسط دوره گردها و نان خشکی ها مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی را در پی دارد. لذا، سازمان مدیریت پسماند لازم است با هماهنگی کلیه ادارات مرتبط (استان داری، فرمان داری، مراکز بهداشت، محیط زیست، اداره کار، اداره امور اتباع خارجی، دادگستری) تصمیم به سامان دهی نمکی ها بگیرد. به طوری که در قسمت های عمده ای از شهر اجازه فعالیت به آن ها داده نشده و در صورت مشاهده توسط مأمورین این بخش برخورد قانونی شود.

8- ایجاد ایستگاه مبادله پسماندهای خشک بصورت مستقیم (Waste bank)

ایجاد ایستگاه های مبادله‌ پسماندهای خشک (Waste bank) در سطح شهر به این منظور که شهروندان مستقیماً به آن جا مراجعه کرده و پسماندهای خشک و قابل بازیافت خود را تحویل دهند. لازم است در این نقاط ظروف مخصوص با اتاقک مناسب در نظر گرفته شود تا پسماندها به صورت مجزا جمع آوری گردند.

9- اشتغال زایی

طرح تفکیک زباله از مبدأ ظرفیت اقتصادی نهفته در خود دارد؛ به طوری که بر اساس بررسی های دقیق انجام شده ادعا می شود به ازای جمع آوری ۳۰۰ کیلوگرم پسماند قابل بازیافت در روش تفکیک از مبدأ می توان فرصت شغلی مولد ایجاد کرد. این عدد زمانی قابل توجه است که بدانیم از۵۰ هزار تُن زباله تولیدی در ایران بالغ بر ۲۲ درصد آن قابل بازیافت است؛ یعنی بیش از ۱۰ هزار تن از پسماندهای تولیدی مستقیماً قابل بازیافت می باشند، که در صورت سرمایه گذاری و مدیریت صحیح، پتانسیل بسیار بالایی برای ایجاد اشتغال مولد در آن نهفته است.

10- سامان دهی پرسنل و افزایش نظارت

ساختار پرسنلی و تشکیلاتی سیستم، یکی از ابزار مهم مدیریت می باشد که سازمان پسماند باید سعی نماید در این راستا از نیروهای با تجربه و مرتبط با فعالیت از جمله بهداشت محیط، محیط زیست و علوم اجتماعی استفاده نماید و در امر نظارت، دارای تشکیلات دستگاه نظارت باشد و ناظرین براساس فرم‌هایی که با مشخصات کار پیمان کاران تعریف شده است امور اجرایی را کنترل کند. و در پایانِ دوره های مشخص مثلاً سه ماهه یا شش ماهه؛ کلیه پیمان کاران ارزیابی، رتبه بندی و تشویق‌ها و تنبیهاتی برای آن ها منظور گردد.

11- آنالیز فیزیکی پسماندهای خشک و برنامه ریزی مجزا برای آن

یکی دیگر از اصول مهم در مدیریت پسماندها، نظام اطلاعاتی در سطوح مختلف شهری چون منطقه، ناحیه، محله، کمیت و کیفیت زباله و جزئیات آن می باشد. در این راستا، آنالیز فیزیکی پسماندهای خشک، کنترل بر عدم وجود مواد سمی و خطرناک و تعیین سهم آن از کل زباله های تولیدی، از همه مهم‌تر کنترل و نظارت کامل براساس یک برنامه منظم و منسجم توسط بهداشت و محیط زیست کشور حائز اهمیت می باشد.

تفکیک از مبدأ؛ موفق ترین الگوی مدیریت پسماند

* تفکیک زباله در مبدأ شروعی است برای ورود به یک مسیر سبز و اگر زیرساخت و تمرکز مدیریت شهری و زیست محیطی به تعمیق و اشاعه فرهنگ تفکیک از مبدأ مبتنی باشد، هزینه های مادی و معنوی مدیریت پسماند در دیگر مراحل مدیریتی بخصوص جمع آوری و حمل ونقل زباله‌ها به حداقل می رسد. چرا که ضرورت انکارناپذیر به نام «مراقبت از محیط زیست» در مسیر مدیریت صحیح پسماند تنها و تنها از راه الگوی موفق تفکیک از مبدأ و بازیافت محقق می شود.
«امید است با جدی گرفتن موضوع محیط زیست و فرهنگ سازی در بخش های مختلف، زمینه ی سالم سازی محیط را برای زندگی خود و فرزندانمان فراهم کنیم»